Raspoetin: de zondebok van Rusland

Op 17 december 1916 doodde een groep Russische aristocraten Grigori Raspoetin, de spiritueel leidsman van tsarina Alexandra. Dat was de redding van Rusland en de monarchie, zo dachten ze. Maar ze hadden het mis.

In het tweede oorlogsjaar 1916 bezoekt de Franse kunstmecenas Lucien Murat het Russische Rijk. Bij haar vertrek gaat ze ervan uit dat haar Russische kennissen zich druk zullen maken over de Duitse en Oostenrijkse troepen, die het Russische leger tot ver over de eigen landsgrenzen hebben teruggejaagd. Of dat er verhit zal worden gesproken over de situatie in de Kaukasus, waar de Russische soldaten sterven van de kou en de honger terwijl ze geen centimeter vooruitgang boeken tegen de Turken. Of dat de Russen zullen schelden op de Joden, de moslims en de Duitsers, die door de autoriteiten systematisch verdacht zijn gemaakt en op grote schaal worden onteigend en gedeporteerd.

Meer lezen over Rusland? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Maar nee: de Russen blijken geobsedeerd te zijn door een eenvoudige boer uit Siberië, die door sommige Russen voor een heilige wordt versleten, en door anderen voor de baarlijke duivel. ‘Raspoetin was in ieders gedachten,’ schrijft Murat. ‘In de treinen, de trams, het parlement, op straat, tussen groothertogen, overal, als een refrein, hoor ik de naam van die man eindeloos herhaald worden en aan hem, deze zondebok, worden alle miskleunen van een verrot regime toegeschreven.’

De ondergang van de Russische Romanov-dynastie, in het revolutiejaar 1917, wordt vanouds voor een belangrijk deel toegeschreven aan de legendarische ‘intrigant’ Grigori (‘Grishka’) Raspoetin. De uit de steppen van Siberië afkomstige gebedsgenezer Raspoetin zou slinks gebruik hebben gemaakt van de ziekte van de jonge troonopvolger Alexei, die aan hemofilie leed, en zo het vertrouwen hebben gewonnen van de geestelijk labiele tsarina Alexandra. Via (het bed van) Alexandra zou hij indirect haar zwakke en naïeve echtgenoot, tsaar Nicolaas II, hebben kunnen aansturen.

Zo zou Raspoetin zich tot de machtigste man in het Russische Rijk hebben ontwikkeld, die ministers kon aanstellen en ontslaan, en militaire bevelhebbers kon maken en breken. Met zijn duivelse intriges en extreem liederlijke gedrag, waarmee hij het godvrezende Russische volk keer op keer schoffeerde, luidde hij de Russische Revolutie in en het einde van de Romanov-dynastie.

Het is een aantrekkelijk verhaal, dat helaas maar weinig gemeen heeft met de historische realiteit. Raspoetin was verre van almachtig. Hij sleepte vele vermogende, seksueel gefrustreerde dames zijn bed in, maar niet de kuise Alexandra. Ook lijkt Raspoetins invloed zich vrijwel uitsluitend tot religieuze zaken te hebben beperkt.

Maar dit maakt het verhaal van Raspoetins opkomst en carrière aan het hof, en zijn uiteindelijke gewelddadige dood, er niet minder fascinerend op. Het roept immers de vraag op hoe het kan dat één man, die geen enkele formele positie bekleedde en van uiterst eenvoudige afkomst was, tot de kop van Jut van een hele natie kon uitgroeien.

Om dat te kunnen begrijpen moeten we teruggaan naar 1 november 1905, de dag dat tsaar Nicolaas II in zijn dagboek noteerde dat hij ‘een man van God’, een zekere Grigori uit Siberië, had ontmoet. Raspoetin verkeerde toen al bijna een jaar in Petersburg. Stormenderhand had hij de hoofdstedelijke salons weten te veroveren. Zijn energieke, verre van gepolijste voorkomen, zijn schokkend familiaire omgang met zijn maatschappelijk meerderen en zijn intense, hypnotiserende blik en impertinente vragen en opmerkingen – de Petersburgse elite had het allemaal hoogst fascinerend gevonden.

Sommigen zagen in hem een heilige man of starets die de tradities en de spirituele waarden van het oude Rusland belichaamde; anderen beschouwden hem als een exotische rariteit. Maar allemaal keken ze vol verwachting uit naar het moment dat hij in zijn boerenhemd, met zijn lange baard en hoge, glimmend zwarte ‘flessenlaarzen’ hun glanzend opgepoetste salons kwam binnenwandelen alsof hij het eerste het beste dorpscafé betrad.

Dat ook Nicolaas II en Alexandra als een blok voor de volksheilige uit Siberië zouden vallen, was te voorzien geweest. Voor de komst van Raspoetin was al een hele serie gebedsgenezers, spiritisten, magnetiseurs en yurodivy of ‘heilige idioten’ aan het hof voorbijgetrokken. Sinds het fin de siècle was het onder de Russische elite immers heel gewoon geworden zich in spiritualiteit en het bovennatuurlijke te verdiepen, en dan met name in de meer omstreden, occulte geloofsvarianten. Maar het ging Nicolaas en Alexandra niet zozeer om de zoveelste Petersburgse salonhype – ze waren beiden oprecht en intens gelovig. Daarnaast waren ze chronisch onzeker over hun positie. 

Nicolaas was er al op jonge leeftijd van overtuigd geraakt dat hij niet uit het goede hout was gesneden voor het veeleisende ambt van autocraat. Het feit dat zijn politieke macht na de Revolutie van 1905 sterk was ingeperkt, had hem nog onzekerder gemaakt over zijn rol als staatshoofd. Raspoetin lijkt dat goed te hebben aangevoeld. Hij bood Nicolaas waar deze het meest naar verlangde: erkenning als een gevreesd en geliefd heerser, die een innige, mystieke band met ‘het Russische volk’ – in de vorm van Raspoetin -onderhoudt.

Zo schreef Raspoetin reeds enkele dagen na hun eerste ontmoeting het volgende aan Nicolaas: ‘Grote keizer, Tsaar en Autocraat van heel Rusland! Gegroet! Jij, als onze Meester, en wij, als jouw onderdanen, moeten ons beiden inspannen. Wij sidderen en bidden tot God om je tegen alle kwaad te beschermen, zodat jouw leven voor eeuwig zal blijven stromen als een levenwekkende bron.’ 

Volgens de legende zou Raspoetin pas aan het hof zijn uitgenodigd toen troonopvolger Alexei door een val in de paleistuin aan ernstige inwendige bloedingen dreigde te bezwijken. In werkelijkheid was de starets uit Siberië op dat moment, eind 1907, al vrijwel kind aan huis op het paleis in Tsarskoe Selo. Nicolaas’ zuster Olga was er nog diezelfde maand getuige van geweest hoe Raspoetin de vijf kinderen van de Romanov-vorst naar bed had gebracht, waarbij het haar was opgevallen hoezeer met name Alexei tot rust kwam door ‘de zachtheid en warmte die hij uitstraalde’.

Haar getuigenis is juist daarom zo waardevol omdat ze zelf niets van de volgens haar veel te opdringerige Raspoetin moest hebben. Toch geloofde ook zij, net als haar broer en de tsarina, dat zijn oprechte gebed het bloeden had weten te stelpen en zo het leven van de enige mannelijke nakomeling van Nicolaas en Alexandra had weten te redden.

Voor Alexandra was Raspoetin niets minder dan een geschenk van God. Zij, een Duitse kleindochter van de Engelse koningin Victoria, had zich in Rusland nooit thuis gevoeld. De levensbedreigende ziekte van Alexei had haar angstig en terneergeslagen gemaakt. Gevoegd bij haar aangeboren verlegenheid, wekte ze binnen de uitgebreide Romanov-familie de indruk dat zij zichzelf te goed voor hen achtte. Het geroddel dat hiervan onvermijdelijk het gevolg was deed haar slechts verder in haar schulp kruipen. Religieuze devotie werd haar houvast, Raspoetin haar talisman. 

Het vertrouwen van de tsarina in de mysterieuze krachten van de Siberische volksheilige zou in de loop der jaren slechts toenemen. Wanneer Nicolaas in 1915, tegen de uitdrukkelijke wens van Alexandra en Raspoetin in, het opperbevel over het Russische leger in de Grote Oorlog op zich neemt, stuurt ze hem in het militair hoofdkwartier een vertederend kattebelletje. In koddig Engels schrijft ze: ‘Lovy, ik ben hier, lach niet om je silly old wify, maar zij heeft ongezien “de broek aan”. De gebeden van Onze Vriend stijgen dag en nacht op naar de hemel. Je staat aan het begin van de glorie. Hij heeft het gezegd & ik geloof het absoluut.’

Voor Alexandra en Nicolaas mocht Raspoetin dan een reddende engel zijn, steeds meer Russen zouden hem gaan beschouwen als de duivel in eigen persoon, die de tsaar en tsarina om zijn vinger had gewonden en het land opzettelijk naar de afgrond leidde. Dat Raspoetin veel minder invloed had dan iedereen beweerde, deed er niet toe. Alles draaide om de beeldvorming, wist zijn almaar groeiende schare vijanden.

Raspoetin maakte het hun dan ook wel erg gemakkelijk. Als beginnend Godszoeker had hij ooit het drinken opgegeven, maar in het Petersburgse uitgaansleven kon hij steeds vaker stomdronken worden aangetroffen. Ook hield hij er een onstuimig liefdesleven op na en deelde hij met veel van zijn vrouwelijke volgelingen het bed. 

Nu waren dronkenschap en promiscuïteit vaste ingrediënten van het Russische high society-leven. Probleem was echter dat Raspoetin zich in relatieve openheid liet gaan, en dat hij als eenvoudige ‘boer’ vele adellijke dames het hof maakte. Langzaamaan stapelden de ‘schandalen’ over Raspoetin zich op, het ene nog kleurrijker dan het andere.

Zo zou hij in het voorjaar van 1915, in een restaurant in Moskou, straalbezopen op tafel zijn geklommen. Daarop zou hij zijn penis tevoorschijn hebben gehaald, om het geschokte publiek het geheim van zijn invloed op de tsarina te tonen. Er was geen woord van waar, maar het ‘incident’ ging de wereld over en is tot op de dag van vandaag in verschillende Raspoetin-biografieën terug te vinden.

Maar niet alleen de seculiere elite voerde de lastercampagne tegen hem op. De leiding van de Russisch-orthodoxe kerk, die niet blij was met de kritiek die Raspoetin uitte op de vormelijkheid en liefdeloosheid van de officiële kerk, beschuldigde hem van crimineel en liederlijk gedrag – beschuldigingen die gaandeweg werden verzwaard tot ‘landverraad’. In de zomer van 1914 vond de eerste moordaanslag op Raspoetin plaats. De dader was een verwarde volgelinge van de rabiaat nationalistische monnik Iliodor.

Maar ook vanuit het staatsapparaat werden moordaanslagen beraamd. Zo bedacht minister van Binnenlandse Zaken Alexei Khvostov in 1915 het plan om Raspoetin tijdens een pelgrimstocht naar het hoge noorden door de begeleidende priester uit de trein te laten gooien. Op het laatste moment werd het plan afgeblazen. Raspoetin wist waarschijnlijk dat zijn dagen geteld waren, maar hij vluchtte niet; hij begon slechts nog heviger te drinken.

Op de avond van 16 december 1916 wordt Raspoetin onder het mom van een feestje naar de villa van prins Felix Yusupov gelokt. Daar wordt hij ontvangen door een klein groepje samenzweerders, onder wie een neef van Nicolaas II, groothertog Dmitry Pavlovich. Wat zich die nacht precies in de kelder van het huis heeft afgespeeld zal nooit geheel duidelijk worden. Wat we echter met zekerheid weten is dat Raspoetins levenloze lichaam in de vroege ochtend van 17 december de poort uit werd gedragen, om niet veel later vanaf de Grote Pertrovsky-brug in de Malaya Nevka-rivier te worden gedumpt.

Daar wordt het twee dagen later, even stroomafwaarts, diepgevroren aangetroffen. Het lichaam is door het kruiende ijs zwaar toegetakeld, maar autopsie wijst uit dat hij door drie pistoolschoten is geraakt, waarvan één in de rug. De laatste, van dichtbij in het hoofd, is hoogstwaarschijnlijk het fatale schot geweest.

De daders, die nooit voor hun misdaad zouden worden bestraft, geloofden dat ze Rusland en de monarchie van de ondergang hadden gered. Aartsbisschop Yevlogy uitte ‘een zucht van verlichting’ toen hem het bericht van de moord bereikte. Maar de moord op Raspoetin zou de monarchie en de kerk niet redden. Integendeel. Nu Raspoetin niet langer als bliksemafleider kon dienen, richtte de woede van het volk zich voluit op kroon, kerk en elite.

Daarbij was het de Russen niet ontgaan dat een ‘al te machtige man van het volk’ door de Petersburgse aristocratie, met instemming van de kerk, uit de weg was geruimd. Hierdoor, en niet door Raspoetins veronderstelde duivelse macht, was de val van het eeuwenoude Romanov-regime, op 2 maart 1917, onvermijdelijk geworden.