De zieners – Guido van Hengel

Een eeuw geleden was Europa ook al verloren

In de eerste drie decennia van de twintigste eeuw bracht de stormachtige ontwikkeling van de natuurwetenschappen een ‘onttovering van de wereld’ met zich mee, leidden liberalisme en kapitalisme in de ogen van velen tot materialisme, hypocrisie, een cynische elite en geestelijke leegte, waarin de cultuur zou vervlakken en commercialiseren. En toen ook nog de Eerste Wereldoorlog uitbrak, was ‘de ondergang van het Avondland’ aanstaande.

Dat boek van Oswald Spengler staat weer sterk in de belangstelling, maar in De zieners laat Guido van Hengel zien dat er nog veel meer sombere intellectuelen waren die de Europese cultuur bekritiseerden en met grootse toekomstvisioenen kwamen. Centraal in zijn boek staan de Nederlandse schrijver en wereldverbeteraar Frederik van Eeden, de Duits-Joodse filosoof Erich Gutkind en de Bosnisch-Servische mysticus Dimitrije Mitrinović.

In hun ogen was er in Europa sprake van een ernstige ontworteling van het individu, gingen zekerheden verloren, viel de gemeenschap uiteen en heerste er angst voor de toekomst. Als remedie streefden zij naar een ‘bloedbond’ van ‘koninklijken van geest’ die een ‘pan-mensheid’ tot stand zou brengen. Dat klinkt behoorlijk geëxalteerd en vaag, en dat was het ook, maar de wijze waarop Van Hengel hun activiteiten en ambities beschrijft is zeer meeslepend en verhelderend. Nu opnieuw wordt gesproken over de ondergang van Europa, krijgen die debatten van honderd jaar geleden weer actualiteitswaarde.
 
Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.