Proefschriften, lezingen of artikelen kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. Mathijs Sanders pleit in zijn proefschrift voor een herwaardering van de Nederlandse katholieke literatuur.
Onder de beroemde auteurs in de moderne Nederlandse literatuur zijn weinig katholieken. Literatuurhistoricus Mathijs Sanders vroeg zich af of dat terecht was. Hij promoveerde onlangs op Het spiegelend venster. Katholieken in de Nederlandse literatuur, 1870-1940.
`De moderne literaire canon is vastgesteld door de overwinnaars van de ontzuiling. Zij identificeerden zich met niet-confessionele auteurs als Kloos, Nijhoff en Ter Braak. De katholieke en protestante schrijvers verdwenen uit beeld. In de literaire handboeken lijkt het of de literatuur nooit verzuild is geweest.
Dat beeld klopt niet. De emancipatie van de katholieken in de negentiende eeuw ging samen met de opkomst van katholieke auteurs. Zij beriepen zich op hun oude culturele “rechten”. Ze verwezen naar de Middeleeuwen, naar de katholieke kerken, de muziek en de verhalen. Die cultuur wilden ze weer leven in blazen.
De periode die ik heb onderzocht, de jaren 1870-1940, waren de hoogtijdagen van de georganiseerde katholieke zuil, ook op literair gebied. Er waren katholieke uitgevers, leesgezelschappen en literaire tijdschriften. Die tijdschriften heb ik onderzocht om de literaire opvattingen van deze zuil te achterhalen. Toen ik begon, was dit een vrijwel onontgonnen gebied. Mijn dissertatie is daarom grotendeels een inventarisatie van de bronnen geworden.
In bijna alle tijdschriften is een voortdurende spanning voelbaar tussen behoudende katholieken en de moderne tijd. Sommigen, onder wie Jozef Alberdingk Thijm, probeerden aansluiting te vinden bij de moderne literatuur. Zij kwamen daardoor in conflict met meer protectionistisch ingestelde auteurs, zoals Schaepman, die nu vooral bekend is als politicus. De conservatieven probeerden de katholieken af te schermen van de bedreigingen van de wereld buiten de zuil.
Het conflict tussen Alberdingk Thijm en Schaepman, bekend geworden als de “toneelstrijd”, is hoog opgelopen. Alberdingk Thijm was toneelrecensent en had Molières Tartuffe vertaald. Hij zag toneel als de synthese van alle kunsten. Zijn geloofsgenoten, onder wie Schaepman, vonden theater een verdachte kunstvorm, en zagen het stuk van Molière als een aanval op de jezuïeten.
Alberdingk Thijm stond in het conflict alleen tegenover het katholieke establishment. Zijn zoon, die bekend is geworden onder het pseudoniem Lodewijk van Deyssel, sprong voor zijn vader in de bres. Hij betoogde dat de katholieken zich moesten moderniseren en maakte korte metten met Schaepman. In de handboeken literatuurgeschiedenis staat Schaepman alleen nog genoemd als de man die door Van Deyssel is bestreden. Dat hij zelf ook auteur was, weet niemand meer.
Het katholieke verleden van Van Deyssel is ook vrijwel vergeten. Hij wordt herinnerd als monument van Tachtig, hét begin van de moderne literatuur in Nederland. Tachtig is de standaard waartegen de behoudende katholieken zich lange tijd hebben afgezet, en waarbij de vooruitstrevende auteurs aansluiting zochten. Het duurde tot de jaren twintig van de vorige eeuw voordat een jonge generatie katholieke auteurs voldoende zelfvertrouwen had om zichzelf als maatstaf te nemen.
In mijn boek besteed ik veel aandacht aan die jonge generatie, en ik geef ze veel gewicht – misschien wel iets te veel. Dat is uit recalcitrantie: de katholieken zijn uit de literaire canon verwijderd, en ik wil een herwaardering teweegbrengen. Daarbij gaat het me niet puur om hun literaire belang. Wie alleen geïnteresseerd is in de esthetiek hoeft de meeste van deze auteurs niet te lezen. Voor dit boek heb ik de auteurs niet op esthetische gronden geselecteerd; het gaat mij om de rol die ze in de katholieke zuil vervulden.
Een dergelijke contextuele benadering is redelijk nieuw in de historische letterkunde. Literair-historici hebben lang alleen naar teksten en hun literaire kwaliteiten gekeken. Pas sinds een paar jaar is er aandacht voor de maatschappelijke betekenis van boeken. Mijn onderzoek past in die ontwikkeling. Ik hoop dat iemand binnenkort een vergelijkbaar onderzoek naar de protestantse literatuur op zich neemt. Die is ook verwaarloosd.
MET SPIEGELEND VENSTER door Mathijs Sanders. 400 p. Uitgeverij Vantilt, 25 euro
Dit artikel is exclusief voor abonnees
