Home De vooruitgang: Voelbare spanning met de moderne tijd

De vooruitgang: Voelbare spanning met de moderne tijd

  • Gepubliceerd op: 26 maart 2002
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Geertje Dekkers
  • 3 minuten leestijd

Proefschriften, lezingen of artikelen kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. Mathijs Sanders pleit in zijn proefschrift voor een herwaardering van de Nederlandse katholieke literatuur.


Onder de beroemde auteurs in de moderne Nederlandse literatuur zijn weinig katholieken. Literatuurhistoricus Mathijs Sanders vroeg zich af of dat terecht was. Hij promoveerde onlangs op Het spiegelend venster. Katholieken in de Nederlandse literatuur, 1870-1940.
        `De moderne literaire canon is vastgesteld door de overwinnaars van de ontzuiling. Zij identificeerden zich met niet-confessionele auteurs als Kloos, Nijhoff en Ter Braak. De katholieke en protestante schrijvers verdwenen uit beeld. In de literaire handboeken lijkt het of de literatuur nooit verzuild is geweest.
        Dat beeld klopt niet. De emancipatie van de katholieken in de negentiende eeuw ging samen met de opkomst van katholieke auteurs. Zij beriepen zich op hun oude culturele “rechten”. Ze verwezen naar de Middeleeuwen, naar de katholieke kerken, de muziek en de verhalen. Die cultuur wilden ze weer leven in blazen.
        De periode die ik heb onderzocht, de jaren 1870-1940, waren de hoogtijdagen van de georganiseerde katholieke zuil, ook op literair gebied. Er waren katholieke uitgevers, leesgezelschappen en literaire tijdschriften. Die tijdschriften heb ik onderzocht om de literaire opvattingen van deze zuil te achterhalen. Toen ik begon, was dit een vrijwel onontgonnen gebied. Mijn dissertatie is daarom grotendeels een inventarisatie van de bronnen geworden.
        In bijna alle tijdschriften is een voortdurende spanning voelbaar tussen behoudende katholieken en de moderne tijd. Sommigen, onder wie Jozef Alberdingk Thijm, probeerden aansluiting te vinden bij de moderne literatuur. Zij kwamen daardoor in conflict met meer protectionistisch ingestelde auteurs, zoals Schaepman, die nu vooral bekend is als politicus. De conservatieven probeerden de katholieken af te schermen van de bedreigingen van de wereld buiten de zuil.
        Het conflict tussen Alberdingk Thijm en Schaepman, bekend geworden als de “toneelstrijd”, is hoog opgelopen. Alberdingk Thijm was toneelrecensent en had Molières Tartuffe vertaald. Hij zag toneel als de synthese van alle kunsten. Zijn geloofsgenoten, onder wie Schaepman, vonden theater een verdachte kunstvorm, en zagen het stuk van Molière als een aanval op de jezuïeten.
        Alberdingk Thijm stond in het conflict alleen tegenover het katholieke establishment. Zijn zoon, die bekend is geworden onder het pseudoniem Lodewijk van Deyssel, sprong voor zijn vader in de bres. Hij betoogde dat de katholieken zich moesten moderniseren en maakte korte metten met Schaepman. In de handboeken literatuurgeschiedenis staat Schaepman alleen nog genoemd als de man die door Van Deyssel is bestreden. Dat hij zelf ook auteur was, weet niemand meer.
        Het katholieke verleden van Van Deyssel is ook vrijwel vergeten. Hij wordt herinnerd als monument van Tachtig, hét begin van de moderne literatuur in Nederland. Tachtig is de standaard waartegen de behoudende katholieken zich lange tijd hebben afgezet, en waarbij de vooruitstrevende auteurs aansluiting zochten. Het duurde tot de jaren twintig van de vorige eeuw voordat een jonge generatie katholieke auteurs voldoende zelfvertrouwen had om zichzelf als maatstaf te nemen.
        In mijn boek besteed ik veel aandacht aan die jonge generatie, en ik geef ze veel gewicht – misschien wel iets te veel. Dat is uit recalcitrantie: de katholieken zijn uit de literaire canon verwijderd, en ik wil een herwaardering teweegbrengen. Daarbij gaat het me niet puur om hun literaire belang. Wie alleen geïnteresseerd is in de esthetiek hoeft de meeste van deze auteurs niet te lezen. Voor dit boek heb ik de auteurs niet op esthetische gronden geselecteerd; het gaat mij om de rol die ze in de katholieke zuil vervulden.
        Een dergelijke contextuele benadering is redelijk nieuw in de historische letterkunde. Literair-historici hebben lang alleen naar teksten en hun literaire kwaliteiten gekeken. Pas sinds een paar jaar is er aandacht voor de maatschappelijke betekenis van boeken. Mijn onderzoek past in die ontwikkeling. Ik hoop dat iemand binnenkort een vergelijkbaar onderzoek naar de protestantse literatuur op zich neemt. Die is ook verwaarloosd.

MET SPIEGELEND VENSTER door Mathijs Sanders. 400 p. Uitgeverij Vantilt, 25 euro

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Interview

Middeleeuwse kunst moest mooi én stevig zijn

Middeleeuwse kunst moest lang meegaan. Kunsthistoricus Jan van Daal ontdekte dat kunstenaars en opdrachtgevers contracten sloten over de duurzaamheid van kunstwerken.  ‘Kerken of gilden die in de Middeleeuwen een groot kunstwerk zoals een groot glas-in-loodwerk wilden laten maken, dachten na over hoelang dat mee moest gaan,’ vertelt Van Daal, schrijver van het proefschrift On Durable...

Lees meer
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Interview

Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’

Oud-VVD-leider en oud-vicepremier Hans Wiegel roemde in 2017 de Britse staatsman Winston Churchill om zijn moreel leiderschap tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Hij was van doorslaggevende betekenis.’ Wanneer hoorde u voor het eerst van Winston Churchill?‘Ik zal een jaar of twaalf zijn geweest, ik meen dat dit op school was.’ Maakte hij meteen indruk op u?‘Ik...

Lees meer
De olifant van Karel de Grote
De olifant van Karel de Grote
Artikel

Trump krijgt een vliegtuig cadeau, Karel de Grote kreeg iets veel opvallenders

Een Qatarees cadeau leidt tot ophef in de VS: het emiraat wil president Donald Trump een vliegtuig ter waarde van 400 miljoen dollar schenken. Diplomatieke giften zijn al sinds de Oudheid een belangrijk onderdeel van internationale betrekkingen. Zo kregen heersers vroeger olifanten, relikwieën en koffieplantjes cadeau. President Trump vindt de controverse rond het cadeau uit...

Lees meer