Proefschriften, lezingen en studies kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. Socioloog C.J. Lammers concludeert dat ons land sinds 1648 vrijwel continu een bezettende mogendheid is geweest.
Nederland als veroveraar, bezetter of vreemde overheerser past niet in ons nationale zelfbeeld. Wij zijn gewend onszelf te zien als slachtoffers van bezettingen: door Duitsers en Japanners tijdens de Tweede Wereldoorlog, Fransen in de negentiende eeuw en daarvoor de Spaanse overheersers. Toch is Nederland zelf sinds 1648 ook vrijwel continu als bezetter opgetreden, meent C.J. Lammers.
De emeritus hoogleraar sociologie aan de Universiteit Leiden kwam op het idee de geschiedenis van Nederland als bezettende mogendheid te bestuderen tijdens een onderzoek naar de Japanse bezetting van Indonesië. ‘Veel Indonesiërs beschouwden de Japanners niet als bezetters, maar juist als bevrijders van de Nederlandse overheersers. Ik vroeg me af of zoiets eerder aan de hand was.’
Lammers deed zijn onderzoek naar ‘Nederland als bezetter’ vanuit een sociologische invalshoek. Hierdoor kon hij een ruime definitie van de term ‘bezetting’ gebruiken. De grootte van het bezette gebied, de hoeveelheid geweld die de bezetter gebruikte, de duur van de bezetting en de mate van verzet waren geen doorslaggevende criteria. ‘Als socioloog stond voor mij centraal of tijdgenoten het nieuwe Nederlandse gezag beleefden als een bezetting in de zin van “vreemde heerschappij”.’
De Hollandse tijd
Dit was volgens Lammers dikwijls het geval. Na de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje, bijvoorbeeld, kwamen bij de Vrede van Münster in 1648 het huidige Zeeuws-Vlaanderen, Noord-Brabant en stukjes Limburg definitief in handen van de Republiek. ‘De noordelijke protestanten namen katholieke kerken in beslag, zuiverden deze van “paapse smetten” en verjoegen de geestelijken. Niet alleen in religieus, maar ook in politiek opzicht telden de inwoners van deze Generaliteitslanden niet als gelijkwaardige burgers. Zij waren niet vertegenwoordigd in de Staten van hun eigen gewest en dus ook niet in de Staten-Generaal. Veel rooms-katholieke inwoners hebben de Republiek daarom beslist ondergaan als een vorm van vreemde overheersing,’ aldus Lammers.
Vooral België heeft langdurig te maken gehad met dominante Hollanders. Allereerst tijdens de Spaanse Successieoorlog (1702-1713), toen Nederland en Engeland de Spaanse Nederlanden uit verzet tegen Franse aanspraken op de Spaanse troon vanaf 1706 grotendeels bezet hielden. Hoewel de Spaanse Nederlanden na de Vrede van Utrecht in 1713 Oostenrijks werden, behield de Republiek tot 1782 aanzienlijke invloed op het gebied. ‘De Republiek had het recht een aantal strategisch gelegen “barrièresteden” bezet te houden en er desnoods met wapengeweld voor te zorgen dat de zuidelijke gewesten hun financiële verplichtingen nakwamen. De economische afhankelijkheid van de Republiek, en vooral het voor katholieken aanstootgevende optreden van noordelijke protestantse functionarissen in hun land, waren veel inwoners een doorn in het oog.’
Opvallend is dat het zuidelijk verzet tegen de Oostenrijkers feller was dan tegen de Nederlanders. Volgens Lammers komt dit doordat de Nederlanders uiteindelijk geen hevige inbreuk maakten op heersende tradities. Dit was anders in de periode 1815-1830, toen Nederland en België het Verenigd Koninkrijk vormden. Lammers: ‘Deze periode is beslist ervaren als vreemde overheersing. Zoals wij over “de Franse tijd” of “de Duitse tijd” spreken, noemen de Belgen deze periode “de Hollandse tijd”.
Koning Willem I voerde tegen de wil van de Belgen een nieuwe staatsinrichting in en degradeerde het Frans tot tweede taal. Tot ergernis van de Belgen kwam met de invoering van de godsdienstvrijheid bovendien een einde aan de erkenning van de katholieke Kerk als enige officiële landskerk.’ Het autoritaire optreden van ‘Willem de Noorderduivel’ leidde in 1830 tot een opstand in Brussel en uiteindelijk tot splitsing van Nederland en België.
Grenscorrecties
Maar ook delen van Duitsland zijn door de Nederlanders bezet. Het Duitse Oostfriesland was tussen 1806 en 1810 ingelijfd bij het Koninkrijk Holland. Ook hier leidden de invoering van de Nederlandse taal en diverse bestuurshervormingen tot verzet van de bevolking tegen de ‘vreemde invloeden’. Na de Tweede Wereldoorlog maakte Nederland officieel aanspraak op grote delen van Noordwest-Duitsland. Internationaal oogstte dit plan weinig bijval en Nederland bond in. ‘Uiteindelijk nam de regering genoegen met bescheiden “grenscorrecties” – de dorpjes Elten en Tudderen, die tot 1963 Nederlands zijn gebleven,’ aldus Lammers. ‘Vooral de eerste jaren werd geprobeerd deze plaatsen te vernederlandsen. Vanuit sociologisch perspectief was duidelijk sprake van een bezetting.’
Lammers ontdekte een patroon in het Nederlandse optreden als bezettende macht. Zo ziet hij een duidelijke overeenkomst tussen de bezettingswijze in Nederlands-Indië en in de Spaanse Nederlanden tussen 1706 en 1716. ‘In tegenstelling tot de centralistische stijl van de Fransen bestuurden de Nederlanders net als de Engelsen het liefst via “inheemse elites”, met een minimum aan dwang.’
Een recent voorbeeld van Nederlandse bezettingen is volgens Lammers de Nederlandse deelname aan vredesmissies van de Verenigde Naties, zoals in Kosovo en Macedonië. ‘Hoewel bij deze “heilzame” bezettingen het voorkomen of beëindigen van conflicten vooropstaat, en de bevolking er zelfs blij mee kan zijn, zijn ze in de ogen van de gewone man of vrouw toch vaak een vorm van vreemde overheersing.’
Nederland als bezettende mogendheid 1648-2001 door C.J. Lammers. 82 p. Mededeling der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen deel 66, no.5. Euro 17,00. Voor het bestellen van publicaties: 020-55 10 780 of edita@bureau.knaw.nl
Nederland als veroveraar, bezetter of vreemde overheerser past niet in ons nationale zelfbeeld. Wij zijn gewend onszelf te zien als slachtoffers van bezettingen: door Duitsers en Japanners tijdens de Tweede Wereldoorlog, Fransen in de negentiende eeuw en daarvoor de Spaanse overheersers. Toch is Nederland zelf sinds 1648 ook vrijwel continu als bezetter opgetreden, meent C.J. Lammers.
De emeritus hoogleraar sociologie aan de Universiteit Leiden kwam op het idee de geschiedenis van Nederland als bezettende mogendheid te bestuderen tijdens een onderzoek naar de Japanse bezetting van Indonesië. ‘Veel Indonesiërs beschouwden de Japanners niet als bezetters, maar juist als bevrijders van de Nederlandse overheersers. Ik vroeg me af of zoiets eerder aan de hand was.’
Lammers deed zijn onderzoek naar ‘Nederland als bezetter’ vanuit een sociologische invalshoek. Hierdoor kon hij een ruime definitie van de term ‘bezetting’ gebruiken. De grootte van het bezette gebied, de hoeveelheid geweld die de bezetter gebruikte, de duur van de bezetting en de mate van verzet waren geen doorslaggevende criteria. ‘Als socioloog stond voor mij centraal of tijdgenoten het nieuwe Nederlandse gezag beleefden als een bezetting in de zin van “vreemde heerschappij”.’
De Hollandse tijd
Dit was volgens Lammers dikwijls het geval. Na de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje, bijvoorbeeld, kwamen bij de Vrede van Münster in 1648 het huidige Zeeuws-Vlaanderen, Noord-Brabant en stukjes Limburg definitief in handen van de Republiek. ‘De noordelijke protestanten namen katholieke kerken in beslag, zuiverden deze van “paapse smetten” en verjoegen de geestelijken. Niet alleen in religieus, maar ook in politiek opzicht telden de inwoners van deze Generaliteitslanden niet als gelijkwaardige burgers. Zij waren niet vertegenwoordigd in de Staten van hun eigen gewest en dus ook niet in de Staten-Generaal. Veel rooms-katholieke inwoners hebben de Republiek daarom beslist ondergaan als een vorm van vreemde overheersing,’ aldus Lammers.
Vooral België heeft langdurig te maken gehad met dominante Hollanders. Allereerst tijdens de Spaanse Successieoorlog (1702-1713), toen Nederland en Engeland de Spaanse Nederlanden uit verzet tegen Franse aanspraken op de Spaanse troon vanaf 1706 grotendeels bezet hielden. Hoewel de Spaanse Nederlanden na de Vrede van Utrecht in 1713 Oostenrijks werden, behield de Republiek tot 1782 aanzienlijke invloed op het gebied. ‘De Republiek had het recht een aantal strategisch gelegen “barrièresteden” bezet te houden en er desnoods met wapengeweld voor te zorgen dat de zuidelijke gewesten hun financiële verplichtingen nakwamen. De economische afhankelijkheid van de Republiek, en vooral het voor katholieken aanstootgevende optreden van noordelijke protestantse functionarissen in hun land, waren veel inwoners een doorn in het oog.’
Opvallend is dat het zuidelijk verzet tegen de Oostenrijkers feller was dan tegen de Nederlanders. Volgens Lammers komt dit doordat de Nederlanders uiteindelijk geen hevige inbreuk maakten op heersende tradities. Dit was anders in de periode 1815-1830, toen Nederland en België het Verenigd Koninkrijk vormden. Lammers: ‘Deze periode is beslist ervaren als vreemde overheersing. Zoals wij over “de Franse tijd” of “de Duitse tijd” spreken, noemen de Belgen deze periode “de Hollandse tijd”.
Koning Willem I voerde tegen de wil van de Belgen een nieuwe staatsinrichting in en degradeerde het Frans tot tweede taal. Tot ergernis van de Belgen kwam met de invoering van de godsdienstvrijheid bovendien een einde aan de erkenning van de katholieke Kerk als enige officiële landskerk.’ Het autoritaire optreden van ‘Willem de Noorderduivel’ leidde in 1830 tot een opstand in Brussel en uiteindelijk tot splitsing van Nederland en België.
Grenscorrecties
Maar ook delen van Duitsland zijn door de Nederlanders bezet. Het Duitse Oostfriesland was tussen 1806 en 1810 ingelijfd bij het Koninkrijk Holland. Ook hier leidden de invoering van de Nederlandse taal en diverse bestuurshervormingen tot verzet van de bevolking tegen de ‘vreemde invloeden’. Na de Tweede Wereldoorlog maakte Nederland officieel aanspraak op grote delen van Noordwest-Duitsland. Internationaal oogstte dit plan weinig bijval en Nederland bond in. ‘Uiteindelijk nam de regering genoegen met bescheiden “grenscorrecties” – de dorpjes Elten en Tudderen, die tot 1963 Nederlands zijn gebleven,’ aldus Lammers. ‘Vooral de eerste jaren werd geprobeerd deze plaatsen te vernederlandsen. Vanuit sociologisch perspectief was duidelijk sprake van een bezetting.’
Lammers ontdekte een patroon in het Nederlandse optreden als bezettende macht. Zo ziet hij een duidelijke overeenkomst tussen de bezettingswijze in Nederlands-Indië en in de Spaanse Nederlanden tussen 1706 en 1716. ‘In tegenstelling tot de centralistische stijl van de Fransen bestuurden de Nederlanders net als de Engelsen het liefst via “inheemse elites”, met een minimum aan dwang.’
Een recent voorbeeld van Nederlandse bezettingen is volgens Lammers de Nederlandse deelname aan vredesmissies van de Verenigde Naties, zoals in Kosovo en Macedonië. ‘Hoewel bij deze “heilzame” bezettingen het voorkomen of beëindigen van conflicten vooropstaat, en de bevolking er zelfs blij mee kan zijn, zijn ze in de ogen van de gewone man of vrouw toch vaak een vorm van vreemde overheersing.’
Nederland als bezettende mogendheid 1648-2001 door C.J. Lammers. 82 p. Mededeling der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen deel 66, no.5. Euro 17,00. Voor het bestellen van publicaties: 020-55 10 780 of edita@bureau.knaw.nl
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees.
Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici.
Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99.
Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.
