De kroning van Napoleon

Meer dan tweehonderd jaar geleden, op 2 december 1804, vond de kroning van Napoleon Bonaparte tot Keizer der Fransen plaats. Om indruk te maken op het publiek had ‘de kleine korporaal’ zijn kroning zelf geregisseerd, met oog voor het kleinste detail. Ook de Notre-Dame speelde een belangrijke rol.

Op 18 mei 1804 droeg de senaat het bestuur van de Franse Republiek over op een keizer, die de titel ‘Keizer der Fransen’ kreeg. Napoleon wenste met de instelling van een erfelijke monarchie zijn macht te benadrukken. Hoewel hij als Eerste Consul al feitelijk alleenheerser van Frankrijk was, stond zijn bewind bloot aan veel kritiek in binnen- en buitenland. De invoering van een monarchie zou volgens Napoleon en zijn medestanders leiden tot versteviging van zijn positie.

Officieel kreeg hij de titel van keizer om hem op gelijke hoogte te stellen met de Russische keizer; in werkelijkheid wilde men afstand bewaren tot de gehate Bourbon-koningen, wier laatste vertegenwoordiger nog maar elf jaar eerder tijdens een bloedige revolutie ter dood was gebracht.

Meer lezen over Napoleon? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

De instelling van het keizerschap moest zijn uiterlijke bevestiging vinden in een kroningsceremonie. Van mei tot december 1804 is Napoleon ermee in de weer geweest. Om zijn keizerschap van goddelijke goedkeuring te voorzien wilde hij dat de paus naar Parijs kwam. ‘De troon en het altaar zijn natuurlijke bondgenoten, ze zijn alle twee onmisbaar om het volk te binden en het klein te houden,’ aldus een cynische Napoleon.

Het was echter geenszins zijn bedoeling dat de paus hem zou kronen; daarmee zou de keizer immers impliciet zijn ondergeschiktheid aan het kerkelijke gezag tot uitdrukking brengen. Dat Pius VII Napoleons ‘verzoek’ inwilligde veroorzaakte een regelrechte sensatie in Europa.

De Notre-Dame in Parijs, waar de ceremonie zou plaatsvinden, werd voor de gelegenheid herschapen in een soort neo-Griekse tempel. De schilder Jean Baptiste Isabey kreeg opdracht om de kroningskostuums te ontwerpen. Napoleon oordeelde zelf dat hij er in zijn kostbare kleren uitzag ‘als een aap’. Voor keizerin Joséphine werd een hermelijnen mantel gemaakt, die zo zwaar was dat ze bijna bezweek onder het gewicht. Hij zorgde binnenskamers voor een forse familieruzie, omdat Napoleons zusters Elisa, Pauline en Caroline de sleep van hun gehate schoonzuster aanvankelijk niet wilden dragen.

De keizer koos voor decors, kleding en regalia in een mengeling van stijlen. Een aangepaste versie van de ‘bij’, het gezagsteken van de Merovingische koningen, werd het symbool van zijn regering. Van zijn grote voorbeeld Karel de Grote leende Napoleon de tekenen van het vorstelijk gezag. Hij liet Karels kroonjuwelen, voorzover ze nog aanwezig waren, vanuit diens rustplaats in Aken naar Parijs overbrengen of door zijn juweliers namaken.

De aanwezigheid in de Notre-Dame van twaalf maagden met kaarsen in de hand was eveneens een verwijzing naar de Karolingen. Al snel deed de grap de ronde dat het na vijftien jaar sociale revolutie in Frankrijk bijna onmogelijk was om in Parijs een maagd te vinden. Vlak voor de kroning kocht Isabey een honderdtal poppen, waarmee hij in aanwezigheid van onder andere de keizer, keizerin en paus de plechtigheid repeteerde.

Op de grote dag zelf reed een lange, indrukwekkende stoet door de straten van Parijs naar de kathedraal. Langs de hele route stonden 80.000 soldaten opgesteld, die het publiek op afstand moesten houden. Door tijdgenoten is opgemerkt dat er betrekkelijk weinig mensen op de been waren.

De stemming in de menigte was gelaten en soms zelfs vijandig. Aan het hoofd van de pauselijke processie reed een bisschop op een muilezel. Het onophoudelijk gebalk van het dier, dat men bij een fruitverkoopster had gehuurd, leidde tot grote hilariteit onder de toeschouwers. Napoleon en Joséphine zaten in een gouden koets, die door acht paarden werd getrokken. Hun rijtuig werd gevolgd door vijfentwintig koetsen, elk door zes paarden getrokken, met familieleden en dignitarissen. Al met al duurde het een uur voordat iedereen was aangekomen bij de kerk.

Begeleid door muziek van de componisten Paisiello, Le Sueur en de Abbé Rosé werd een groots theaterstuk opgevoerd dat drie uur duurde. Hoogtepunt was het moment waarop Napoleon de kroon op zijn eigen hoofd zette en vervolgens Joséphine kroonde. Na de mis legde de keizer de eed op de grondwet af. Hij zwoer de principes van de Revolutie te handhaven, de integriteit van het grondgebied te bewaren en te regeren in het belang van het geluk en de glorie van het Franse volk.

Volgens de Franse historicus Frédéric Masson was het een ongelooflijk moeilijke opgave om in de relatief kleine ruimte een acceptabele ceremonie neer te zetten. Ooggetuige Laura Junot, de hertogin d’Abrantès, heeft de plechtigheid in haar – overigens niet altijd even waarheidsgetrouwe – memoires beschreven. Zij is de bron van de mythe dat Napoleon zijn kroon uit de handen van de paus rukte om zichzelf te kunnen kronen. In werkelijkheid was afgesproken dat de paus het keizerlijk paar slechts zou zalven en de regalia zou zegenen.

De Nederlandse historicus Presser velt in zijn biografie van Napoleon uit 1946, Napoleon. Historie en legende, een hard oordeel over het spektakel: ‘Men heeft wel gezegd, dat, als één was gaan lachen, allemaal in een gebulder zouden zijn losgebarsten, daarvoor was het een te monsterachtige cacophonie, die hutspot van Childeric, Charlemagne, Henri IV en Oudheid.’ De in de kathedraal aanwezige Franse generaal Maurilhac Delmas verklaarde sarcastisch dat het een schande was dat de 300.000 Fransen die waren gestorven om een troon omver te werpen niet van deze prachtige vrucht van hun opoffering konden genieten.

De meeste aanwezigen zagen de kroning als een toneelstuk, dat weliswaar indrukwekkend was, maar toch theater bleef. Daarvoor hadden de idealen van de Franse Revolutie, die een einde had gemaakt aan het bijgeloof in de semi-goddelijke Franse koningen, zich te zeer in Frankrijk vastgezet. De nieuwe generatie was opgegroeid met moderne ideeën, waarin een onderdanige verering van een door God aangestelde keizer (die nota bene zelf atheïst was) niet paste.

Als Napoleon dus meende met zijn kroning het volk te kunnen verblinden en aan zich te binden, heeft hij zich daarin schromelijk vergist. Het Eerste Keizerrijk heeft amper tien jaar geduurd. Frankrijk was moe van het onophoudelijk oorlogvoeren, dat vele levens eiste en een zware aanslag deed op de economie.

Nu is de kroning echter onderdeel geworden van de grote legendevorming rondom Napoleon. De gebeurtenis wordt op verschillende manieren herdacht. In het Louvre is een tentoonstelling ingericht rondom het beroemde schilderij van de keizerskroning door Jacques-Louis David. En op de dag zelf wordt in La Madeleine, een van Napoleons overwinningstempels, de Kroningsmis van Napoleon uitgevoerd.

De Napoleontische periode is voor de Fransen de tijd geworden van Frankrijks grandeur, toen de keizer een groot deel van het Europese vasteland zijn wil oplegde. Bij een verkiezing van de Grootste Fransman zou de kleine korporaal een goede kans maken.