Spanning, geweld en romantiek kenmerken de huidige historische jeugdroman. Toch lukt het sommige auteurs ook om tot de belevingswereld van hun hoofdpersonen door te dringen.
In de strijd tegen de Spaanse koning Filips II verplaatsten de Geuzen zich ’s winters op schaatsen, leren we uit Oorlog op het ijs van Bies van Ede. Scheurbuik bestrijd je met verse groenten en fruit, schrijft Hans Petermeijer in Storm op de ijszee. En in De samenzwering legt Gerben Graddesz Hellinga de idealen van de noordelijke en zuidelijke staten tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog nog eens uit.
Tweeëntwintig jeugdboeken dongen mee naar de Historisch Nieuwsblad Bontekoeprijs, variërend van dikke doorwrochte werken van honderden bladzijden tot flinterdunne boekjes met veel illustraties. De boeken bestreken bijna elke periode, van de steentijd tot de komst van de Romeinen, de vroege en late Middeleeuwen, kinderarbeid in de negentiende eeuw tot de Tweede Wereldoorlog. De jury beoordeelde de boeken vooral op historische kwaliteit, maar ook het literaire gehalte telde mee.
Opvallend was de hoge kwaliteit van de inzendingen. Over het algemeen zijn de jeugdboeken avonturenverhalen in een historische setting, maar alle auteurs hebben hun huiswerk gedaan. Want ook al is het verleden bij uitstek geschikt als schilderachtig decor, de feiten kloppen aardig. Weliswaar gebruikten de West-Friezen in 1282 bij het brouwen van bier gruit – een combinatie van verschillende kruiden – en nog geen hop, zoals Ynskje Penning schrijft in Moord op het ijs, maar echte uitglijders zijn er nauwelijks.
Ze zijn vooral spannend, de historische jeugdromans van het schooljaar 2002/2003. Bijna alle boeken gaan over kinderen en jonge volwassenen die met onrecht worden geconfronteerd en een morele keus moeten maken. Die keuzes – voor vriendschap, tegen slavernij, voor het vertellen van de waarheid, tegen geweld – brengen vaak grote persoonlijke risico’s met zich mee en gaan tegen de wil van de autoriteiten in: strenge ouders, bloeddorstige kapiteins en wrede bezetters. Zo proberen Maaike Douwesdochter en haar dochter Tjalde in Moord op het ijs in 1282 met een list West-Friesland te redden van de gewelddadige verovering door graaf Floris V, terwijl de negenjarige Ronny in Het verlaten hotel van Mirjam Elias het kinderverzet opricht tegen de Duitsers die zijn joodse klasgenoten afvoeren.
Ook zijn veel boeken behoorlijk gewelddadig. In bijna alle verhalen wordt stevig geschoten, gehakt of gestoken en vloeit het bloed rijkelijk. Echt akelige scènes worden niet geschuwd: in Simone van der Vlugts De slavenring vinden twee verkrachtingen plaats en de moeder en zussen van de Germaanse held Folkrad verbranden levend in hun hut. In Sisa van Joyce Pool laat de slechte blanke plantagehouder Olaf Katersloot zijn drie jaar oude zoontje bij een zwarte slavin doodbijten door een hond. En hoewel bijna alle boeken een goed einde hebben, loopt het niet met alle hoofdpersonen even goed af. Zo helpt het slavenmeisje Chloë in De slavenring de Germaanse slaaf Folkrad ontsnappen als hij zijn Romeinse meester Marcus in woede heeft gewurgd. Zelf weet ze echter niet te ontkomen aan de gloeiende as die uit de Vesuvius spuit in de dagen na Folkrads verdwijning.
Niet alleen geweld, ook romantiek neemt heftige vormen aan in het verleden. De adolescente hoofdpersonen staan meer dan eens in vuur en vlam. In Sisa vindt in achttiende-eeuws Suriname een voorzichtige romance plaats tussen de vijftienjarige blanke plantersdochter Map Overbeke en haar vaders zwarte slaaf Kwasi: ‘Hij draait zich om en raakt haar wang aan met zijn vingertoppen. Ze krijgt het steenkoud en gloeiend heet tegelijk.’ Seks is echter taboe in de historische jeugdroman. Alleen koningszoon Myrdinn, de hoofdpersoon van de Belgische auteur Katrien Vervaele in Het zonnewiel, doet eraan, en nog wel met Arian, de vrouw van zijn broer Nuca: ‘En dan is het alsof hij wel honderd handen en vingers voelt, honderd tongen, honderd monden. Een ervan komt heel dichtbij, sluit zich om hem heen. Zuigt hem naar binnen. Slikt zijn warme zaad.’
Onderduikvriendje Willy
Niet alle boeken gaan over geschiedenis. Vaak fungeert het verleden vooral als een exotisch sprookjesland. Ondanks alle werken over de scheepvaart die auteur Annejoke Smids volgens het voorwoord las, slaat in Piratenbloed de verbeelding op hol als de held per ongeluk terechtkomt op het vervloekte spookschip De Vliegende Hollander, waar de tijd stilstaat. Is de verwerking van deze legende nog functioneel voor het verhaal, de Belgische auteur Katrien Vervaele maakt het wel erg bont in Het zonnewiel, dat zich afspeelt in de eerste eeuw voor Christus. Deze mengeling van Arthur-legenden en Keltische sagen is vanwege de vele magie – een vervloekte dolk, een druïdenei, de dromen van Julius Caesar – als historische roman volstrekt ongeloofwaardig.
Het omgekeerde komt ook voor. Zo wil Martine Letterie in Broer in de fabriek zo graag vertellen over de bestrijding van kinderarbeid in de negentiende eeuw dat het verhaal van Hannes en Marie er weinig meer toe doet. En in het eenentwintigste-eeuwse klaslokaal heten de leerlingen zeer politiek correct niet alleen meer Harm en Irene, maar ook Fatma en Mehmet.
Eric Heuvel trapt met zijn knap getekende en goed gedocumenteerde stripboek De ontdekking in dezelfde valkuil. Zowel plaatjes als teksten vertellen meeslepend en zeer waarheidsgetrouw de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam. Het fictieve verhaal blijft echter vrij schematisch: de vader van de twaalfjarige hoofdpersoon Helena werkt als Nederlandse politieman mee aan razzia’s van de Duitse bezetter, de ene broer gaat in het verzet, de andere broer vecht met de Duitsers tegen de Russen, het vriendinnetje is joods. En om te benadrukken dat het in de oorlog niet altijd duidelijk was wie goed of fout was, blijkt de foute politieman aan het einde van het boek toch een dappere verzetsdaad te hebben gepleegd.
De Tweede Wereldoorlog is ook problematisch in Het verlaten hotel van Mirjam Elias. Het verhaal van Ronny, die zeven jaar was toen de oorlog uitbrak, is gebaseerd op de herinneringen van Ronald Sweering, de echtgenote van de schrijfster. Misschien dat Het verlaten hotel daarom geen echte jeugdroman wil worden. Het blijft een verzameling van aangrijpende verhalen, die zeer gedetailleerd en in chronologische volgorde worden verteld: over de onderduikers die in Ronny’s bed sliepen, de holle tafelpoot in de kinderkamer, de joodse kinderen die op school steeds verder geïsoleerd worden van hun niet-joodse klasgenoten en het onderduikvriendje Willy.
Het is bovendien nauwelijks geloofwaardig dat de zevenjarige Ronny de wereld om zich heen al zo goed begrijpt. ‘Hitler en Goebbels lijken zélf op die zogenaamde ondermensen,’ foetert Ronny tegen zijn klasgenoten als hij een propaganda-affiche ziet, waarop ‘bovenmensen’ en ‘ondermensen’ staan afgebeeld. Ook dit boek heeft dan ook een duidelijk educatief doel. ‘Denk eens na over de wereld van vandaag, waarin zoveel mensen eerst aan zichzelf denken en dan pas aan anderen,’ schrijft de inmiddels middelbare Ronny in het nawoord.
Alleen Big vermist, een boekje voor jonge lezers van Hans Petermeijer, beschrijft de oorlog op een meer afstandelijke manier. Het verhaal wordt verteld vanuit de belevingswereld van een klein meisje dat maar niet kan wennen op het platteland, nadat haar dorp door de Duitsers is geëvacueerd. Ze telt kanonschoten in plaats van schapen en laat een biggetje op de boerderij onderduiken, zodat het niet door de boer wordt opgegeten.
Grachtengordelkind
Inlevingsvermogen in de historische personages en gebruiken van hun tijd, dat was de moeilijkste opgave voor de auteurs van de tweeëntwintig historische jeugdboeken die in aanmerking kwamen voor de Historisch Nieuwsblad Bontekoeprijs. Daardoor leven de meeste hoofdpersonen weliswaar in het verleden, maar hebben ze een soms wel zeer moderne mentaliteit.
Zo lijkt de tienjarige Herman uit Martine Letteries Het jaar van de Bataafse opstand meer op een eenentwintigste-eeuws grachtengordelkind dan op de zoon van een wrede Bataafse leider in 69 na Christus. ‘Nu is het tijd dat je op levende doelen werpt, mijn zoon. Dit hoort bij je Germaanse opvoeding,’ zegt Julius, terwijl hij zijn speren tevoorschijn haalt en een rijtje gevangengenomen Romeinen voor Herman opstelt. Herman weigert. ‘Jij doet alles oneerlijk en vals,’ zegt hij. ‘Als jij zo bent, wil ik niet worden zoals jij.’ Hij komt er niet alleen mee weg, uiteindelijk is Hermans moeder nog trots op hem ook. ‘Je durft voor je eigen mening uit te komen en je daarnaar te gedragen.’
In Letteries Berend en de aanslag op de hertog, dat ook voor jonge lezers is bedoeld, gebeurt iets soortgelijks. Als Berend in 1481 een gesprek over een moordaanslag op Maximiliaan van Oostenrijk afluistert, weet hij de hertog op het nippertje te redden. Maar eigenlijk gaat het verhaal veel meer over een sympathiek jongetje dat ruziemaakt met zijn oudere zusje en goed voor zijn pony zorgt.
Moderne kinderen en pedagogisch verantwoorde ouders in een historisch decor, dat zijn vrijwel alle personages uit de kinderboeken voor jonge lezers. In De ontvoerde prinses van Arend van Dam kletst de dromerige Ward in 862 gezellig met prinses Judith, dochter van Karel de Kale. De broertjes Pier en Mart uit Hans Petermeijers Complot in de kathedraal kunnen niet begrijpen dat de inwoners van de stad Antwerpen het in 1434 een leuk uitstapje vinden om naar de executie van misdadigers te kijken. En de stoere vader van de prehistorische Branda uit Peter Smits De vlucht van Lodi wil niet dat zijn dochter haar vriendinnetje moet verraden.
Toch weet een aantal auteurs, van met name de historische boeken voor oudere lezers, de sfeer, de mentaliteit en kwetsbaarheid van het bestaan wel degelijk weer te geven. Weliswaar lijken Bies van Edes hoofdpersonen Alwin en zijn leermeester Lammert in De mensenkenner en het vervolg De meesterdief rechtstreeks uit onze tijd te komen – inclusief de vele new age-achtige wijsheden van Lammert -, toch geeft Van Ede een geloofwaardig beeld van de manier waarop burgers in het zestiende-eeuwse Haarlem door pech of ongeluk in één klap alles konden verliezen: Alwins moeder sterft, zijn vaders houtzagerij gaat te gronde en zonder familie die zich om hem bekommert, staat hij in een mum van tijd op straat.
Ook in de De barre tocht roept auteur Frank Herzen het verleden op een geloofwaardige manier op. Hij geeft een mooi beeld van de onzekerheid van de bemanningsleden van het zeventiende-eeuwse VOC-schip De Halve Maen als ze indianen tegenkomen aan de oevers van de Amerikaanse Hudson-rivier. Of deze indianen mensen of ‘wilden’ zijn, en of ze met hen moeten onderhandelen, handel drijven of vechten, is een bron van discussie op het schip.
Sexy timmerman
Enkele auteurs lukt het om niet alleen een geloofwaardig beeld te geven van de tijd waarover ze schrijven, maar ook om tot de belevingswereld van hun historische hoofdpersonen door te dringen. In Wachten op een brief roept Martine Letterie prachtig de sfeer op van het België van na de Eerste Wereldoorlog, het verzuilde Nederland, de strakke regels voor de opvoeding van meisjes uit fatsoenlijke kringen en het geaccepteerde milde antisemitisme. Maar ze slaagt er ook in om haar hoofdpersonen volgens de normen en waarden van hun tijd te laten denken en handelen. Als de zesentwintigjarige heldin Jeanne vindt dat haar tien jaar jongere nichtje Mathilde wat al te vriendschappelijk omgaat met het dienstmeisje Geertje, schroomt ze dan ook niet om dat met Mathildes vader te bespreken. En al wil Mathilde hartstochtelijk graag trouwen met de sexy timmerman Marcel, ze kan de bezwaren van haar ouders wel begrijpen.
Ook Thea Beckman weet haar heldin uitstekend neer te zetten in de gebruiken van haar tijd. In Gekaapt! wil de verliefde koopmansdochter Gese Eekhout maar één ding: trouwen met de breedgeschouderde schipper Simon van Utrecht. Maar in het Kampen van 1399 heeft vader het voor het zeggen en de strenge Pieter Eekhout is het niet eens met de keus van zijn dochter. Gese zet alle machtsmiddelen in die ze aan het einde van de veertiende eeuw als vrouw ter beschikking heeft. Ze huilt, smeekt en dreigt dat ze het klooster in gaat of begijn zal worden. Ze verwaarloost het huishouden, laat het stof op de schouw liggen en verschoont zelfs haar vaders beddenlakens niet meer. Maar ze komt ook met argumenten: ‘Ik ben gelukkig geen prinses. Ik ben een gewoon burgermeisje uit een Hanzestad. Niemands belangen worden ermee geschaad als ik trouw met de man van mijn keuze.’
Gese Eekhout heeft gelijk. In het vroegmoderne Nederland, waar de welstandsverschillen relatief klein waren en eigen bezit niet via een gearrangeerd huwelijk beschermd moest worden, hoefde bijna niemand tegen zijn of haar zin in te trouwen. En als Thea Beckman haar heldin een gelukkig einde gunt, doet ze dan ook niets anders dan zich aan de regels houden. De regels van de tijd waarin Gese Eekhout leefde. Maar ook de regels van het kinderboek, waarin uiteindelijk alles goed komt.
Met dank aan Lia Reedijk en Piet de Rooy
Kader:
Thea Beckman wint de eerste Historisch Nieuwsblad Bontekoeprijs
Schrijfster Thea Beckman is de winnaar van de Historisch Nieuwsblad Bontekoeprijs. De tachtigjarige grand old lady van het historische jeugdboek krijgt de prijs voor haar laatste boek Gekaapt!, dat in het voorjaar verscheen bij uitgeverij Lemniscaat. De Bontekoeprijs wordt dit jaar voor het eerst uitgereikt aan het beste Nederlandstalige historische jeugdboek dat verscheen in het schooljaar 1 september 2002-1 september 2003.
Tweeëntwintig jeugdboeken werden door een onafhankelijke driekoppige jury beoordeeld zowel op historische als op literaire kwaliteiten. Juryleden Piet de Rooy, hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, Lia Reedijk, eigenaresse van de Utrechtse Kinderboekwinkel, en Shirley Haasnoot, redacteur van dit blad, waren unaniem in hun oordeel. ‘Beckman heeft het beste boek geschreven. Gekaapt! is niet alleen een spannend verhaal, maar het weet kinderen deelgenoot te maken van het verleden. Bovendien is het met grote ambachtelijkheid geschreven, en ook stilistisch zit het goed in elkaar.’
De uitreiking van de Historisch Nieuwblad Bontekoeprijs vindt plaats op zaterdag 20 september om twaalf uur in historisch themapark Archeon in Alphen aan den Rijn, tijdens een weekend dat geheel aan historische jeugdliteratuur is gewijd. De prijs bestaat uit duizend euro en een kunstwerk. Meer informatie over het kinderboekenweekend is te vinden op www.archeon.nl.
Kader:
1. Thea Becknam, Gekaapt!, Lemniscaat. 133 p. Euro 10,-
2. Arend van Dam, De ontvoerde prinses, Zwijsen. 73 p. Euro 9,50
3. Bies van Ede, De mensenkenner, Van Goor. 173 p. Euro 13,50
4. Bies van Ede, De meesterdief, Van Goor. 213 p. Euro 13,50
5. Bies van Ede, Oorlog op het ijs, Zwijsen. 69 p. Euro 9,50
6. Mirjam Elias, Het verlaten hotel, De Fontein/Piramide. 287 p. Euro 16,98
7. Gerben Graddes Hellinga, De samenzwering, De Fontein/Piramide. 223 p. Euro 12,98
8. Frank Herzen, De barre tocht, De Fontein/Piramide. 256 p. Euro 14,98
9. Eric Heuvel, De ontdekking, Big Balloon. 60 p. Euro 8,95
10. Martine Letterie, Het jaar van de Bataafse opstand, Zwijsen. 65 p. Euro 9,50
11. Martine Letterie, Broer in de fabriek, Zwijsen. 72 p. Euro 9,30
12. Martine Letterie, Berend en de aanslag op de hertog, Leopold. 71 p. Euro 12,95
13. Martine Letterie, Wachten op een brief, Ploegsma. 105 p. Euro 9,95
14. Ynskje Penning, Moord op het ijs, Leopold/Ploegsma. 140 p. Euro 12,95
15. Hans Petermeijer, Storm op de ijszee, Zwijsen. 90 p. Euro 9,90
16. Hans Petermeijer, Big vermist, Zwijsen. 59 p. Euro 9,60
17. Hans Petermeijer, Complot in de kathedraal, Zwijsen. 70 p. Euro 9,50
18. Joyce Pool, Sisa, Lemniscaat. 176 p. Euro 13,95
19. Peter Smit, De vlucht van Lodi, Zwijsen. 74 p. Euro 9,50
20. Annejoke Smids, Piratenbloed, Ploegsma. 319 p. Euro 15,95
21. Katrien Vervaele, Het zonnewiel, Terra/Lannoo. 189 p. Euro 12,95
22. Simone van der Vlugt, De slavenring, Lemniscaat. 210 p. Euro 13,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
