De dood van Jo Mussert

De Duitse aanval op Nederland in mei 1940 heeft aan circa 2200 militairen het leven gekost. Eén van hen was luitenant-kolonel Jo Mussert, een broer van NSB-leider Anton Mussert. Hij verloor op 14 mei het leven toen twee Nederlandse officieren hem wilden arresteren, omdat ze dachten dat hij een verrader was. Jo Mussert werd op 2 december 1880 geboren in Werkendam. Na zijn studie aan de Koninklijke Militaire Academie diende hij het grootste deel van zijn loopbaan bij de Genie. Toen hij zesenvijftig jaar was kreeg hij een hoge functie in Den Haag maar omdat hij niet voldeed, werd hij in maart 1940 garnizoenscommandant van Dordrecht. Daar zou hij bij een Duitse aanval weinig kwaad kunnen, zo dacht men. Maar het liep anders. Volkomen onverwacht landden Duitse luchtlandingstroepen op 10 mei ook bij Dordrecht. Ze namen posities in bij de bruggen over het Hollands Diep en de Oude Maas, in afwachting van de Duitse hoofdmacht die via Brabant zou oprukken. Al op de eerste dag van de oorlog bleek Mussert volkomen ongeschikt voor zijn taak: hij gaf vrijwel geen enkel bevel. De dagen daarna nam hij beslissingen die zijn manschappen zeer wantrouwig maakten. Zo liet hij liet eigen troepen beschieten, verbood hij enkele malen om Duitsers onder vuur te nemen en maakte hij persoonlijk een eind aan een succesvolle aanval op Duitse parachutisten. Daar kwam natuurlijk bij dat hij de broer van NSB-leider Anton Mussert was die, zo was de verwachting, de Duitsers met open armen zou ontvangen. Jo Mussert was weliswaar zelf geen lid van de NSB, maar zijn vrouw wel. Na twee dagen vechten had zelfs zijn adjudant alle vertrouwen in hem verloren. Op zijn initiatief werd Mussert van zijn taak ontheven, maar dit besluit werd enkele uren later door de legerleiding weer teruggedraaid. Op 13 mei werd de situatie in Dordrecht kritiek. Duitse tanks hadden de binnenstad bereikt en rolden op de Nederlandse stellingen af. Mussert weigerde te geloven dat het Duitse tanks waren omdat de legerleiding hem had verzekerd, dat er Franse pantserwagens onder weg waren. “Kijk maar eens goed luitenant, dan kun je het zelf zien”, zei Mussert tegen luitenant Boots van de stelling bij de Vriesebrug. Toen Boots en een aantal anderen uit de stelling kwamen om de tank goed te kunnen bekijken, opende die het vuur. Boots en negen van zijn ondergeschikten verloren hierbij het leven. Enkele uren later bleek de situatie in Dordrecht onhoudbaar en trokken de Nederlandse troepen zich terug over de Merwede. Ook daar waren de verhalen over Mussert inmiddels bekend. Toen kapitein Bom en luitenant Kruithof de volgende dag hoorden dat Mussert in het G.E.B.-kantoor Sliedrecht zat, besloten ze hem te arresteren. Zo hoopten ze te voorkomen dat hij ook daar de boel in het honderd zou sturen. Maar Mussert stribbelde hevig tegen. Toen hij zijn handen liet zakken dacht Kruithof dat Mussert naar zijn pistool greep. Hij aarzelde niet en schoot Mussert van korte afstand met vier schoten neer. Mussert stierf enkele uren later in het ziekenhuis van Gorinchem. Nederland had toen al gecapituleerd. Bom en Kruithof werden veroordeeld tot lange gevangenisstraffen. Met de bevrijding kwamen ze op vrije voeten. Beiden zijn inmiddels overleden. Volgens geschiedschrijver Lou de Jong was Jo Mussert geen verrader. Hij ziet zijn dood als het gevolg van Vijfde Colonnepaniek: het verschijnsel dat men in de chaos en spanning van die eerste oorlogsdagen volstrekt onschuldige burgers en militairen als landverrader ging beschouwen.  In die zin was zijn dood  vergelijkbaar met het neerschieten van kapitein-ter-zee Rost van Tonningen, een broer van NSB-topman Rost van Tonningen, door een marinier. Het meest recente en meest uitvoerige onderzoek naar de dood van overste Mussert is gedaan door majoor b.d. Hans Kleingeld. Hij kreeg via Kruithof kort voor diens dood in 2005, het uitgebreide Justitiedossier in handen. Dat ligt nu bij het Instituut voor Militaire Historie in Den Haag. Ook Kleingeld heeft geen bewijs gevonden dat Mussert een verrader was. Maar anders dan De Jong, meent hij dat de dood van Mussert niet kan worden afgedaan als een daad van twee overspannen officieren. Op grond van alles wat er in Dordrecht was gebeurd, meent Kleingeld, was en is er alle reden om aan de gezindheid van Mussert te twijfelen. Bom en Kruithof hadden daarom goede gronden om Mussert te arresteren. En wat het neerschieten betreft, bijna alle aanwezigen hebben gezien dat Mussert tijdens zijn arrestatie zijn handen in de richting van zijn pistool liet zakken. Kruithof heeft er zelf kort voor zijn dood tegenover Kleingeld over verklaard: “Ik heb hem niet zo maar doodgeschoten. Hij liet zijn handen zakken. Ik heb toen gedacht: die gaat schieten, ik ben hem voor. Ja, dan kun je later wel vragen: ‘Had je niet even moeten wachten?’ Maar zo was de toestand niet”. Dit verhaal is mede gebaseerd op informatie van Hans Kleingeld, schrijver van het boek: De dood van overste Mussert: een reconstructie. Te bestellen via hanskleingeld@veteranen.nl Oorspronkelijk verschenen op NOS.nl., 4 mei 2006