NAVO-oefening leidde in 1983 bijna tot kernoorlog

Volgens getuigenissen van een overgelopen KGB-spion en vrijgegeven Amerikaans archiefmateriaal had het op de avond van 8 november 1983 nóg minder gescheeld. Niemand kon bij deze crisis meekijken. Het gebeurde in het diepste geheim. Maar de man met de cheget – de lanceercodes voor de Russische kernwapens – zou in een kliniek aan de rand van Moskou klaar hebben gezeten naast het bed van de doodzieke leider Joeri Andropov.

Het staat wel vast dat de spanning tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten in 1983 om te snijden was. In het Witte Huis zetelde Ronald Reagan, een felle anticommunist. Hij had de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 1980 gewonnen met de belofte dat de Amerikanen de Koude Oorlog zouden winnen. In vurige redevoeringen verwees Reagan de Sovjet-Unie als ‘evil empire’ naar de vuilnisbelt van de geschiedenis.

De Amerikaanse defensie-uitgaven werden verdubbeld. Talloze nieuwe moderne wapens zagen het licht. In reactie op de plaatsing van Russische SS-20-kernraketten voor de middellange afstand in Oost-Europa, zouden in West-Europa Amerikaanse Pershing II- en Gryphon-kernraketten worden geplaatst. Een hoge Amerikaanse inlichtingenofficier grapte dat men in het Kremlin niet eens meer tijd zou hebben om van de vergadertafel naar de schuilkelder te komen. En dat terwijl Reagan in maart 1983 het futuristische Strategic Defense Initiative aankondigde: een raketschild in de ruimte om Russische nucleaire aanvallen te verijdelen.

Dit alles baarde Andropov en de zijnen grote zorgen. Het werd pijnlijk duidelijk dat het Westen technologisch superieur was. En vanwege de oorlogszuchtige taal uit het Witte Huis ontstond de vrees dat Reagan die superioriteit zou gebruiken om de Sovjet-Unie uit te schakelen. Andropov raakte ervan overtuigd dat Reagan net als Hitler in 1941 een verrassingsaanval plande. Maar dan met kernwapens.

Voordat hij in 1982 secretaris-generaal werd, was Andropov twintig jaar lang KGB-directeur. Hij had Project RYaN (een Russisch acroniem voor ‘nucleaire raketaanval’) opgezet, een grootschalige inlichtingenoperatie om een Amerikaanse verrassingsaanval te voorspellen. In essentie was RYaN een bingokaart waarop alle zaken konden worden aangevinkt die in Russische ogen vooraf zouden gaan aan een aanval met kernwapens, zoals oproepen tot bloeddonaties of ambtenaren die nog laat aan het werk waren in ministeries. Als de 292 vakjes van de kaart vol waren, dan moesten de Russen zélf hun kernwapens lanceren om de Amerikanen nog net voor te zijn.

In 1983 ging het hard met de bingokaart. Naast de felle retoriek van Reagan en zijn militaire plannen, daagden de Amerikanen de Russen uit door rakelings langs of soms zelfs over Russisch territorium te varen of vliegen. Op 1 september schoot de Russische luchtverdediging vlucht KAL-007 neer, een Zuid-Koreaans Boeing 747-passagiersvliegtuig dat honderden kilometers uit koers was geraakt boven de Sovjet-Unie en was aangezien voor een Amerikaans spionagevliegtuig.

Eind september detecteerde het hagelnieuwe Russische Oko-satellietsysteem (‘oog’) een lancering van vijf Amerikaanse intercontinentale kernraketten, gelukkig door de officier van dienst aangemerkt als kinderziekte. Een maand later viel het Amerikaanse leger het Caribische eiland Grenada binnen om het communistische regime aldaar ten val te brengen. Het Kremlin keek met argusogen toe. Wat was Reagan allemaal van plan?

Tegen de achtergrond van deze spanningen vonden in de herfst van 1983 de jaarlijkse ‘Autumn Forge’ NAVO-oefeningen plaats. Dit keer werden 19.000 Amerikaanse militairen in 170 vluchten naar Europa gevlogen, voor het eerst onder strikte radiostilte. Daar oefenden ze onder meer met het Nederlandse 1^e Legerkorps in West-Duitsland onder de noemer ‘Atlantic Lion 83’. De grande finale was ‘Able Archer’: een simulatie van een nucleaire aanval op het Warschaupact.

Able Archer 83 ging uit van een tiendaags scenario waarbij de NAVO op het slagveld aan de verliezende hand was en vanaf 8 november steeds zwaardere kernaanvallen uitvoerde. Het was een zogeheten commandopost oefening, maar om het geheel een realistisch tintje te geven trok men zich gehuld in beschermende kleding terug in nucleaire bunkers. Het Amerikaanse Strategic Air Command ging over tot het hoogste alarmniveau. Op luchtmachtbases stonden bommenwerpers geladen met realistische nepmunitie op de startbaan. En in 1983 bevatte het scenario voor het eerst geen de-escalatie door onderhandelingen, maar werd het uitgespeeld tot het bittere einde. Op 11 november ging iedereen tevreden naar huis.

Pas vele jaren na het einde van de Koude Oorlog werden geheime Amerikaanse inlichtingenrapporten openbaar waarin werd beschreven dat Able Archer in de Sovjet-Unie met angst en beven was gevolgd. Bijna alle vakjes van de RYaN-bingokaart waren aangevinkt. Daarom was volgens de rapporten het Russische nucleaire arsenaal in hoogste staat van paraatheid gebracht. Kernwapens waren uit hun depots gehaald, de mobiele SS-20 raketlanceerders hadden zich verstopt in de bossen en bijna de hele luchtmacht werd volgetankt aan de grond gehouden. Het militaire opperbevel zat gespannen klaar in de commandobunkers met de handen aan de knoppen.

Zowel het Warschaupact als de NAVO gingen in hun militaire oefenscenario’s bijna altijd uit van een vijandelijke verrassingsaanval vermomd als oefening. De Russische generaals waren en zijn uiterst bedreven in maskirovka – militaire misleiding – en ze zouden er in 1983 heilig in hebben geloofd dat ze een koekje van eigen deeg kregen uitgeserveerd. Pas toen Able Archer was afgelopen, konden ze opgelucht adem halen. De cheget werd weer veilig opgeborgen. Verschrikt stelden de Amerikanen vast dat ze samen met de rest van de wereld zonder het te weten aan de Apocalyps waren ontkomen.

Maar hadden de Amerikanen het wel bij het rechte eind met hun bloedstollende relaas? Vierde paranoia hoogtij bij Andropov en stond hij echt op het punt om het Russische kernwapenarsenaal te gebruiken? Dat is lastig vast te stellen, omdat het Kremlin sinds het einde van de Koude Oorlog veel minder documenten heeft vrijgegeven dan het Witte Huis.

Wie in het spaarzaam beschikbare Russische archiefmateriaal op zoek gaat naar Able Archer 83 vindt in ieder geval helemaal niets. De notulen van de eerste vergadering van het Politbureau na de oefening reppen bijvoorbeeld met geen woord over de angsten die Andropov en zijn generaals zouden hebben uitgestaan. Wellicht was dat bewust, maar het zou ook goed kunnen ze andere dingen hadden om zich druk over te maken.

Wel zijn er in de Russische archieven rapporten over RYaN te vinden, maar daaruit blijkt dat het project in 1983 nog in ontwikkeling was én onbetrouwbaar werd geacht. En de cheget? Die is weliswaar in opdracht van Andropov ontworpen, maar pas in 1985 door zijn latere opvolger Michail Gorbatsjov in gebruik genomen.

Het klopt dat eenheden van het Warschaupact tijdens Able Archer 83 in hogere staat van paraatheid zijn gebracht. Maar dat gebeurde standaard tijdens grootscheepse militaire oefeningen van de tegenpartij onder het mom van ‘vergeet niet dat we zien waar jullie mee bezig zijn’. Ook de NAVO rammelde dan met zijn spreekwoordelijke potten en pannen. En er werd rekening gehouden met toeschouwers: tijdens Able Archer 83 namen onder meer Reagan en de allerhoogste militaire bevelhebbers bewust niet deel aan de oefening om de Russen niet nog verder op de kast te jagen.

Het is de vraag of de Russen volledig open kaart speelden met hun bondgenoten in het Warschaupact. Maar als Moskou dacht dat Reagan een verrassingsaanval van plan was, dan werd dat in ieder geval niet gedeeld met andere hoofdsteden. In vrijgegeven rapporten van de Oost-Duitse en Tsjechoslowaakse inlichtingendiensten wordt Able Archer 83 nogal droogjes beschreven. Bovendien valt te lezen dat de militaire paraatheid in het Warschaupact al op 9 november werd afgeschaald. Het punt was kennelijk gemaakt en men kon overgaan tot de orde van de dag.

Dat gebeurde niet in het Witte Huis. Reagan had de huiveringwekkende televisiefilm The Day After gekeken over de desastreuze gevolgen van een nucleaire aanval op de Verenigde Staten en hij was diep geschokt. Toen Reagan de inlichtingenrapporten over Able Archer 83 op zijn bureau had gekregen, schreef hij in zijn dagboek dat ‘de Sovjets zo paranoïde zijn over een aanval dat we ze zouden moeten vertellen dat niemand hier van plan is om zoiets te doen.’

Reagan voegde de daad bij het woord en zei in januari 1984 een televisietoespraak: ‘Als de Sovjet-Unie vrede wil, dan zal er vrede zijn. Laten we daar nu mee beginnen.’ Het was de opmaat voor nieuwe gesprekken met Gorbatsjov over wapenverdragen die de wereld veiliger maakten.

Achteraf bezien was Able Archer 83 dus sowieso een keerpunt. Gelukkig niet in de richting van een allesverzengende kernoorlog. En zelfs al was Able Archer 83 misschien niet de bijna-Apocalyps die de Amerikanen ervan maakten, het verhaal laat wel zien hoe makkelijk een conflict kan escaleren en hoe belangrijk het dan is om het hoofd koel te houden.