Christopher Clark werpt nieuw licht op het militarisme.
Op 25 februari 1947 maakten de geallieerden korte metten met het voortbestaan van Pruisen. Volgens Churchill was Pruisen de ‘oorzaak van de pest’, de bron van het Duitse militarisme dat tot drie keer toe een oorlog was begonnen. Sindsdien woedt er een heftige discussie over de ‘ware aard’ van Pruisen.
Vooral in Duitsland loopt deze strijd hoog op. Conservatieve historici wijzen op de positieve erfenis van Pruisen: de onkreukbare bureaucratie, grote culturele en wetenschappelijke prestaties, en het feit dat tenminste een deel van de aristocratie probeerde Hitler te vermoorden.
Kritische, veelal linkse historici wijzen graag op het overspannen nationalisme, het militarisme en het gegeven dat in Pruisen de ontwikkeling van de democratie achterbleef in vergelijking met ‘normale’ landen als Groot-Brittannië en Frankrijk.
Lange tijd was het gebruikelijk om de opkomst van het nazisme in 1933 als het resultaat te beschouwen van een eigen Pruisische ontwikkeling: de Sonderweg-theorie. Een eigen Duitse weg, die uiteindelijk naar Auschwitz bleek te leiden. Vanaf de jaren tachtig zien we een zekere herwaardering voor bepaalde aspecten van de Pruisische geschiedenis, maar de beroemde historicus Hans Ulrich Wehler meldde nog in 2002: ‘Preußen vergiftet uns.’
Centrale these van het nieuwe boek van Christopher Clark is dat Pruisen – door zijn onbeschutte ligging in het midden van Europa – voortdurend op zoek was naar veiligheid. Om die te realiseren had Pruisen een relatief groot leger en breidde telkens het grondgebied uit. Maar daardoor raakten de buren verontrust en kwam een eigen identiteit maar moeizaam van de grond.
Als een relatieve buitenstaander kan de Britse Clark een eigen standpunt innemen boven de gepolariseerde Duitse fronten. Dat doet hij met veel overtuigingskracht. Als uitgangspunt neemt hij bekende clichés over Pruisen en analyseert ze op basis van recente wetenschappelijke inzichten om tot een genuanceerd oordeel te komen. Zijn kennis over de Pruisische geschiedenis is verbazingwekkend en met veel oog voor detail haalt hij overal zijn voorbeelden en bewijzen vandaan.
Soms weet hij niet helemaal onderscheid te maken tussen hoofd- en bijzaken, maar saai wordt het nooit. In toegankelijk proza ontvouwt Clark telkens nieuwe vergezichten. Rode draad zijn de achtereenvolgende vorsten, maar deze worden afgewisseld met uiterst leesbare hoofdstukken over uiteenlopende onderwerpen zoals de Verlichting, religie, kunst en cultuur, architectuur, het leger en vrouwen. Een mooi boek voor iedereen met een gezonde belangstelling voor ons altijd interessante buurland.
Willem Melching is Duitsland-deskundige.
IJzeren Koninkrijk. Opkomst en ondergang van Pruisen 1600-1947
Christopher Clark
847 p. Bezige Bij, € 59,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
