Home BOEKEN: Het onzingehalte van de Bosma-these

BOEKEN: Het onzingehalte van de Bosma-these

  • Gepubliceerd op: 23 oktober 2012
  • Laatste update 29 mrt 2023
  • Auteur:
    Doeko Bosscher
  • 4 minuten leestijd

Nadat Adolf Hitler in 1933 in Duitsland aan de macht was gekomen, werd in bepaalde kringen binnen de Nederlandse Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP) serieus nagedacht over de oprichting van een eigen militie, de ‘arbeidersweer’. Had de Schutzbund in Oostenrijk geen mooie successen geboekt bij het in bedwang houden van de bruine horde? Een Nederlandse ‘arbeidersschietvereniging’ zou volgens VARA-secretaris G.J. Zwertbroek mogelijk even goede diensten kunnen bewijzen.

In Vijandige broeders? van Rob Hartmans worden nog veel meer bewijzen aangedragen dat de Nederlandse sociaal-democraten bang waren voor de internationaal om zich heen grijpende beweging die zich eveneens ‘socialistisch’ durfde te noemen, maar dat natuurlijk niet was. Dat ‘nationaal-socialisten’ de tweede helft van de naam waarmee zij zich tooiden, bezoedelden, stond voor elke rechtgeaarde sociaal-democraat buiten kijf.

Wat socialisten en nationaal-socialisten gemeen hadden, en wat vooral niet, is vanwege de naamverwantschap een logische vraag. Anno 2012 is het antwoord vooral historisch relevant. In het Interbellum (1918-1940) was het politiek van grote betekenis. En niet alleen omdat socialisten (naast de Nederlandse SDAP ook de Duitse SPD) vonden dat de partij van Hitler het socialisme gestolen had.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Waren de gewone socialisten soms niet nationaal gezind? Als ze hun trouw aan het eigen land wilden beklemtonen – wat nodig was, omdat het nationalisme overal hoogtij vierde – was het des te urgenter het verschil met de nazi’s duidelijk te markeren.

Hartmans’ boek is een soort verweerschrift. Hij verdedigt de SDAP tegen de suggestie dat het verschil tussen nazi’s en ‘echte’ socialisten een kwestie was van lood-om-oud-ijzer. PVV-dorpsomroeper Martin Bosma mag dit graag verkondigen, en het kan natuurlijk geen kwaad het onzingehalte van de Bosma-these bloot te leggen.

Lastiger ligt het met iemand als J.A.A. van Doorn, de socioloog die heeft geprobeerd aan te tonen dat de Duitse SPD medeverantwoordelijk was voor Hitlers machtsgreep. De schuld van de Duitse socialisten lag dan niet zozeer in hun sympathie voor Hitler als wel in hun passiviteit toen het erop aankwam de Oostenrijkse korporaal de wind uit de zeilen te nemen.

Deze stelling is ook weleens door Willem Banning verdedigd, die voor de oorlog al schreef dat de Duitse socialisten met de opkomst van de nazi’s hun onbetaalde rekeningen gepresenteerd kregen. Hitler begreep de problemen van het Duitse volk beter dan de socialisten, vond zowel Banning (in 1932) als Van Doorn (in Duits socialisme, uit 2007).

Samengevat luidt de kritiek waartegen Hartmans de SDAP in bescherming neemt dat de socialisten hebben verzuimd de verbondenheid van alle Nederlanders achter een gemeenschappelijk doel te benadrukken; verder schoven sommige SDAP’ers met hun ‘gezindheidssocialisme’ als alternatief waarin ‘verbondenheid’ wél een rol speelde te ver naar het nationaal-socialisme op.

De missie van Hartmans was niet erg ingewikkeld, maar hij kwijt zich er met zoveel verve van dat er een boeiend en goed geschreven boek uit is voortgekomen. Wie mensen als Banning en Vorrink als verkapte nazi’s afschildert, of als naïevelingen die het karakter van het nazisme niet begrepen, is onverbeterlijk denklui. De bewijzen van het tegendeel liggen voor het opscheppen, en Hartmans laat ze allemaal de revue passeren. Soms wordt zijn boek daardoor wijdlopig, maar als je toch bezig bent, moet het misschien maar eens uitputtend gebeuren.

De SDAP was deel van een cultuur waarin het autoritaire gevoel welig tierde. Zich daaraan totaal onttrekken kon niet, maar een enkele werkelijk verwarde geest daargelaten (zoals W.E.J. Duijs, die NSB’er werd) deed zij wat in haar vermogen lag om de eigen aanhang weerbaar te maken tegen het ondemocratische en racistische gedachtegoed van de nazi’s. Daartoe werd zelfs een lastige noot als de monarchie gekraakt en riep Willem Albarda even luid ‘Leve de koningin!’ als iedereen.

Vijandige broeders? De Nederlandse sociaal-democratie en het nationaal-socialisme, 1922-1940

Rob Hartmans

Ambo, € 24,95

Nieuwste berichten

New Yorkse politie neemt vingerafdruk van Duitser in 1917 als deel van de Alien Enemies Act
New Yorkse politie neemt vingerafdruk van Duitser in 1917 als deel van de Alien Enemies Act
Interview

Waarom Trump zich beroept op een 200 jaar oude wet om Venezolanen uit te zetten

De Verenigde Staten zetten honderden immigranten op het vliegtuig naar El Salvador, waar zij zonder proces in een gruwelijke gevangenis worden geïnterneerd. Trump gebruikt daarvoor de omstreden Alien Enemies Act, een wet uit 1798. Die was oorspronkelijk bedoeld om vijandelijke buitenlanders uit te zetten in tijden van oorlog, maar werd in de Eerste Wereldoorlog al...

Lees meer
De Nationale Dodenherdenking in 2014
De Nationale Dodenherdenking in 2014
Recensie

Herdenking van de Tweede Wereldoorlog is al tachtig jaar gevoelig

In 2001 opende Chris van der Heijden zijn ophefmakende boek Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog met de even briljante als provocatieve zinnen: ‘Eerst was er de oorlog, daarna het verhaal van die oorlog. De oorlog was erg, maar het verhaal maakte de oorlog nog erger’. Deze zinnen schoten me te binnen, al lezend...

Lees meer
Prins Bernhard krijgt uitleg over de bewapening van de Northrop NF-5 op vliegbasis Gilze-Rijen
Prins Bernhard krijgt uitleg over de bewapening van de Northrop NF-5 op vliegbasis Gilze-Rijen
Onderzoek

Onderzoekscommissie wilde bewust niet weten hoe corrupt prins Bernhard daadwerkelijk was

De commissie die moest uitzoeken of prins Bernhard smeergeld aannam van Amerikaanse vliegtuigbouwbouwers, heeft haar werk niet goed gedaan. Dat concludeert historicus Philip Dröge in Historisch Nieuwsblad. Dröge baseert zich op het onlangs geopenbaarde archief van de toenmalige secretaris, Ad Geelhoed. De commissie had sterke aanwijzingen dat de prins nog corrupter was dan gedacht, maar...

Lees meer
Pius IX latere leeftijd
Pius IX latere leeftijd
Interview

Zieke paus Franciscus herinnert aan een paus die de macht verloor, maar zielen won

De wankele gezondheid van paus Franciscus is al wekenlang wereldnieuws. Waarom? Historicus Jeroen Koch vertelt hoe Franciscus’ verre voorganger paus Pius IX er in de negentiende eeuw in slaagde om van het Vaticaan een symbolisch en mythisch instituut te maken, in een tijd waarin de paus juist zijn wereldlijke macht verloor. Jeroen Koch, die samen...

Lees meer