Het was rond 1960 toen Clasina Ribbius, leerling aan het Tielse gymnasium, haar tas te ver van haar schoolbank neerzette. Lerares Nederlands juffrouw Wenskink berispte haar, waarop Clasina haar excuses aanbood: ‘Sorry juf, het spijt me.’ Onacceptabel, vond juf Wentink, en ze riep Clasina na de les bij zich voor een uitbrander. Of ze nooit meer dat Engelse woord wilde gebruiken. De juiste uitdrukking was ‘pardon’.
Ruim vijftig jaar later is ‘sorry’ een alledaags woord geworden, maar voor Wentink was het gebruik ervan een teken dat de beschaving werd bedreigd. ‘Dat voelde ze haarscherp aan,’ zegt Chris van Esterik, die de anekdote vertelt in zijn nieuwe boek No satisfaction. Hoe we werden wie we zijn.
Van Esterik beschrijft hoe de jaren zestig doordrongen in zijn leven en hoe ze op zijn school, een eeuwenoud gymnasium in Tiel, uitdraaiden op een revolutie. Daarvoor neemt hij een lange aanloop vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog, met een schets van het leven in een provinciestadje tijdens de wederopbouw.
Dat Van Esterik op het gymnasium terecht zou komen en later in Amsterdam politicologie zou gaan studeren, lag bij zijn geboorte allerminst vast. Zijn ouders runden een café in het dorpje Ingen en in zijn familie was het niet gebruikelijk ‘letters te eten’. Het gymnasium was iets voor de elite. Dat een schoolkeuzetestonderzoeker besloot dat de 12-jarige Chris er ook heen kon, was een symptoom van grote sociale veranderingen.
Erg gelukkig werd Van Esterik niet op de school: ‘We werden volgestopt met kennis, als ganzen voor de foie gras. Het gymnasium had een aura van cultuur en we moesten er vooral woordjes en grammatica stampen, om klassieke auteurs in onbegrijpelijk Nederlands te vertalen. Al die eindeloze legermarsen van Xenophon, al die beschrijvingen van zwaarden en schilden. Concreet leerde je er weinig zinnigs.’
Wie iets niet begreep, werd voor gek gezet en docenten gaven vaak straf, vooral de gevreesde rector Scholte. ‘Hij was heel streng, maar ik heb altijd gedacht dat hij ook rechtvaardig was,’ zegt Van Esterik. ‘Het was een schok toen ik er tijdens het archiefonderzoek voor dit boek achter kwam dat hij zwendel had gepleegd.’ Scholte, nauw bevriend met de Tielse elite, bleek de kinderen uit de bovenlaag soms soepeler te beoordelen dan de leerlingen van lagere komaf.
Het verschil tussen de elite en de rest was duidelijk voelbaar in de tijd dat Van Esterik op het gymnasium arriveerde. Dat veel ‘nieuwe’ leerlingen zich minder voelden dan de kinderen van notabelen is een rode draad in het boek. ‘Klasgenoot Dries van Ingen, zoon van de chef Ketelhuis bij jamfabriek De Betuwe, verwoordde het mooi in een interview. De kinderen van de elite droegen jagersjassen en pantalons, dus die wilde hij ook. Je moest toch iemand zijn.’
Van Esterik zelf was iets minder onder de indruk, doordat hij vaak had gezien dat ook hoge heren het café van zijn ouders waggelend verlieten. En toch zegt hij: ‘Alles wat ik van huis had meegekregen, de muziek, het “je” en “jij” zeggen tegen ouderen, zette ik uit eigen beweging bij de vuilnis.’
Zo kwamen leerlingen als Van Esterik in ‘een soort vacuüm’ terecht. ‘En toen was er in 1963 ineens de muziek.’ De Beatles en vooral de Rolling Stones vulden voor veel leerlingen het gat tussen de Hoge Cultuur op school en het leven thuis. Van Esterik zelf ging wat verder underground. Hij werd fan van Frank Zappa en zijn band The Mothers of Invention.
In de herfst van 1965 was Van Esterik zo brutaal de Stones te draaien op een schoolfeest in de gymzaal. Met muziek uit zijn eigen bandrecorder kreeg hij zijn medeleerlingen massaal aan het dansen. Totdat rector Scholte binnenkwam. Die stuurde iedereen naar huis.
De nieuwe bands wakkerden de onvrede aan bij Van Esterik en veel van zijn klasgenoten, vooral bij kinderen uit eenvoudige milieus: ‘Die hadden in het algemeen minder bewegingsvrijheid en meer om voor te vechten. Zij hielden ook meer van de Stones. Voor de kinderen van de elite ging het niet verder dan de Beatles.’
Rector Scholte, ‘met zijn hoofd vol strofen van Horatius en de liederen van Schubert’, gaf geen strobreed toe: ‘Hij hield het deksel stevig op de ketel. Als hij af en toe wat stoom had laten ontsnappen, had er misschien geen revolutie plaatsgevonden. Op de hbs in Tiel was het ook streng, maar daar mocht af en toe weleens wat. Daar is het rustig gebleven.’
De revolutie brak uit op 16 december 1969. Leerling Rien van IJzendoorn, zoon van een arme loonwerker en tegenwoordig hoogleraar pedagogiek in Leiden, stak een shagje op in een overblijflokaal. Dat was streng verboden. Scholte (die zelf sigaar rookte op school) ontstak in woede en stuurde Van IJzendoorn onmiddellijk van school.
Daarmee overspeelde hij zijn hand. Alle leerlingen van de zesde schaarden zich achter hun klasgenoot en verlieten de school. Scholte reageerde streng als altijd en stuurde alle ouders een brief met het dreigement dat deze ongehoorzaamheid weleens gevolgen kon hebben voor het eindexamen. Voor sommige ouders, vooral notabelen, ging dat te ver. Zij deden hun beklag bij de school.
Een groep leerlingen maakte intussen een alternatieve versie van de schoolkrant, met felle kritiek op het strenge bewind van de rector. De effecten van de protesten waren groot. ‘Het was alsof we met onze vingers duwden tegen de façade van een tweehonderd jaar oud Potemkin-dorp,’ zegt Van Esterik. ‘Binnen de kortste keren stortte alles in elkaar.’
De positie van Scholte bleek aantastbaar. Een halfjaar na het vergrijp van Van IJzendoorn was hij aan de kant gezet en was zijn school opgeheven. Samen met de hbs ging het gymnasium op in een scholengemeenschap. Het oude bastion van de Tielse elite had de jaren zestig niet overleefd.
Maar van Esterik had de school doorstaan en was die zomer, na acht jaar, geslaagd.
Chris van Esterik
No satisfaction. Hoe we werden wie we zijn
375 p. Boom, € 19,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
