Beeldgeheim februari 2003

Een onbekende historische foto. Is het verhaal erachter te vertellen? Dichters Ilja Leonard Pfeijffer en Ingmar Heytze doen een poging.

`De helm van de soldaat doet sterk denken aan het model van de Duitse helmen in de Tweede Wereldoorlog,’ peinst Pfeijffer, `maar de foto ruikt ouder dan dat. Het licht valt op de manier zoals het licht viel aan het begin van de twintigste eeuw. De beenwindsels van de officier roepen de tijd op van de Eerste Wereldoorlog. Laat het 1917 zijn.’
        Voor Heytze is het overduidelijk: `Het gaat hier om een foto die is gemaakt tijdens de Duitse capitulatie in Nederland.’ Over de plaats twijfelt hij nog: `Vermoedelijk Den Haag.’ Pfeijffer is het niet met hem eens: `De straat en het licht zijn onhollands. De vrouw is niet blank, ze doet een beetje denken aan een zigeunerin. Anderzijds heeft ze eerder de trekken van een verre nazaat van de Inca’s of de Azteken, maar dat valt weer moeilijk te combineren met de evident Europese soldaten.’ Dit is Midden- of Oost-Europa, concludeert Pfeijffer, `een straat in een stad als Boedapest of Boekarest, een straat die je nu vergeefs zou proberen terug te vinden tussen naoorlogs wederopbouwbeton.’
        Maar wat doen de soldaten? `Ze zijn net bezig een prachtig wit laken te confisqueren van een dienstmeisje,’ denkt Heytze. `De soldaten willen het laken gebruiken als witte vlag, om er geen misverstand over te laten bestaan dat ze zich zullen overgeven als de geallieerden de stad binnenkomen.’ Pfeijffer ziet iets anders: `De vrouw wordt aangehouden, gecontroleerd; zij moet haar tas open maken; een kledingstuk wordt haar afgenomen. Ze ondergaat het omdat ze geen keus heeft.’
        `Nee hoor,’ weet Heytze. `Als we iets beter kijken naar wat het dienstmeisje in haar hand heeft, blijkt dat de Duitser haar een viezig klein lakentje teruggeeft, met een swastika erop. Mogelijk als povere compensatie voor het vernielde laken, of wellicht om haar te bewegen om deze vlag uit te wassen. De vrouw kijkt duidelijk onblij.’
        `Ze heeft een onderdanige opstandigheid en een stuurse meegaandheid,’ ziet Pfeijffer. `Er is in haar leven veel op haar neergekeken, en ook nu weer is ze gedwongen een vernedering te ondergaan.’ Niet alleen vernedering, denkt Heytze. `De vrouw raakt op de valreep van de bevrijding nog een laken kwijt aan de bezetter. Zij ziet natuurlijk ook wel dat de paal, die rechts tegen de muur staat, veel te kort is om een vlag in te hijsen. Ze probeert de soldaat uit te leggen dat het onzinnig is, maar deze lijkt niet te vermurwen.’
        `De foto lijkt juist te suggereren dat alles goed gaat,’ aldus Pfeijffer, `en dat dingen volledig onder controle zijn: verdachte zigeunerinnen met gevaarlijke witte doeken worden grondig gecontroleerd door de dappere mannen van de strijdmacht.’ Maar Heytze blijft optimistisch. `De houding van de soldaten is een goed voorbeeld van de wanhoop en onverschilligheid waarin onze bezetter de laatste dagen verviel, voordat de Tweede wereldoorlog ook in ons land eindelijk voorbij was.’

Uitleg:
De foto is genomen tijdens de Eerste Wereldoorlog, vermoedelijk in 1915 in Vittorio, Italië, aan de grens met Liechtenstein. De soldaten namen deel aan het zegevierende Duits-Oostenrijkse offensief tegen Italië. De vrouw was aan het plunderen en werd op heterdaad betrapt door de soldaten.