‘Een mensenpakhuis’ noemt Selma Leydesdorff het stadje Srebrenica in haar boek over de vrouwen die getuigen en slachtoffers waren. Nederlandse blauwhelmen bewaakten de safe area, die in het begin van de Bosnische oorlog (1992) korte tijd in Servische handen was geweest, maar daarna juist een wijkplaats werd voor moslims uit de wijde omgeving.
Het pakhuis raakte overvol, ook met emoties. Talloze levens waren volledig overhoopgegooid. Buren, vrienden, zelfs familieleden van de vluchtelingen hadden zich in een orkaan van etnische waanzin onverwachts als bloeddorstige monsters ontpopt. De leegte achter ons laten is behalve een indrukwekkende staalkaart van wat mensen op drift elkaar kunnen aandoen vooral het verslag van een gelaagd verwerkingsproces.
Het grote verdriet deed zich al meteen bij het op de vlucht slaan voelen, dus lang voor de slachting van 1995 die van het begrip ‘safe area’ een farce maakte. De manier waarop zij dit tot de lezer laat doordringen is een van Leydesdorffs verdiensten. Haar boek gaat bijna meer over de gemoedstoestand van vluchtelingen die van hun hele verleden zijn losgesneden dan over die van overlevenden.
Leydesdorff legt allerlei gradaties van ontworteling bloot. Eens vluchteling, altijd vluchteling. Dat geldt voor alle ontheemden, maar verreweg het meest beschadigd zijn de weduwen die meer dan tien jaar na de moordpartijen nog altijd in kampen verblijven. ‘Een leven te hebben dat op geen enkele manier tot rust is gekomen’ is een hel.
Wie het hellevuur wil schetsen, moet in de hel durven afdalen. Leydesdorff is alle treden naar beneden af gelopen. Dat zegt iets over haar moed en siert haar ook in andere opzichten, maar het levert ook problemen op. Was de verregaande solidariteit waarin zij haar pen doopt er al voordat zij aan haar reis langs de kampen en tal van verspreid wonende ‘vrouwen van Srebrenica’ begon, of groeide die pas gaandeweg? En welke betekenis moeten de geïnventariseerde herinneringen krijgen? Leydesdorff relativeert ze zelf: de complete herinnering is vaak te verwarrend, en daarom wordt een deel uitgeschakeld.
Het zou absurd zijn het nut van Leydesdorffs onderneming te ontkennen. Terecht stelt zij dat de Nederlandse discussies over Srebrenica eenzijdig zijn geweest. Die werden vanaf het begin door de vraag naar ‘schuld of geen schuld’ gethematiseerd. In zijn schaamte en zijn haast om het eigen straatje schoon te vegen heeft Nederland er van alles bij gesleept om het gebeurde logisch te verklaren. Al doende maakte men de getroffenen soms tot een deel van de oorzaak – een geval van blaming the victim – in plaats van zich te bekommeren om hun existentiële nood. Dat er behoefte bestond aan een tegenwicht heeft de auteur ingezien én aangetoond.
Helaas laat Leydesdorff het daar niet bij. Ze roept de visie van de slachtoffers op het falen van Dutchbat nogal onverhuld uit tot norm voor een zuiver historisch oordeel. De rapporten van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie en de enquêtecommissie serveert zij in dezelfde geest af. Dat is te betreuren, want waar de opgetekende ervaringen van de vrouwen van Srebrenica ook goed voor zijn (ons onthutsen bijvoorbeeld!), in de polemiek die de auteur ermee begint schieten ze hun doel voorbij.
Wat moeten we met een serie uithalen naar zo’n beetje alle Nederlandse actoren, als toegift in een boek dat zijn zeggingskracht juist ontleent aan het feit dat het geen poging doet de herinnering stelselmatig met feiten te confronteren? Het lijden van de vrouwen van Srebrenica verdient een meer prominente plaats in ons historisch besef. De andere dimensies van het drama zijn niettemin meer dan een schimpscheut waard. Wie de rol van rechter opeist, dient ook die weg helemaal af te lopen.
Doeko Bosscher is hoogleraar eigentijdse geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Selma Leydesdorff
De leegte achter ons laten. Een geschiedenis van de vrouwen van Srebrenica
352 p. Bert Bakker, € 19,95
door Doeko Bosscher
Dit artikel is exclusief voor abonnees
