Een liberale crisismanager

In de jaren tachtig van de negentiende eeuw borrelde en bloeide de stad: bepalende gebouwen zoals het Rijksmuseum en het Concertgebouw verrezen, en nieuwbouw van de Pijp werd uit de grond gestampt. Ondertussen gistte het in de overvolle, straatarme wijken. In 1886 barstte de bom in de Jordaan met het Palingoproer. Elders, in cafés en tingeltangels, maakten de dichters van de Tachtigers literair lawaai. Ze dronken veel Pilsener (‘pils’) – een nieuw en modieus biertje, overgewaaid uit Midden-Europa.

In deze omgeving met benevelde politieke discussies in bierhuizen begon Treubs carrière. Hij was een van de aanjagers van de ‘radicalen’, een groep jonge, progressieve liberalen die zich afzetten tegen de ingedutte oude garde, en meer energie wilden steken in de strijd tegen de schrijnende armoede in de stad. Treub wilde het kiesrecht uitbreiden, een progressieve inkomstenbelasting doorvoeren, en inzetten op scholing. Als ‘ideeënman’ schreef hij scherpe stukken in bladen als Vragen des Tijds of Sociaal Weekblad, maar hij toonde zich ook een doener. Zo kwam in 1889 onder zijn leiding de liberale kiesvereniging in de Amsterdamse raad. De vernieuwers brachten meteen nieuw elan. Treub, bijvoorbeeld, kwam op de fiets naar de raadsvergadering, getooid met een slappe hoed en om zijn nek een karakteristieke, flamboyante strikdas. Een nieuwe generatie en een nieuwe bestuurscultuur dienden zich aan.

Deze radicalen in de raad voerden een zeer sociale politiek. Als wethouder regelde Treub de deprivatisering van de openbare werken, zoals de waterleiding en het telefoonnetwerk. Schoolkinderen moesten gratis kunnen baden. Hij pleitte voor een goede behandeling van werknemers, een minimumloon en een maximale dagelijkse werktijd van elf uur.

Door de bril van het heden ziet het liberale beleid van Treub er nogal socialistisch uit, maar dat was het niet. Hij geloofde niet in gelijkheid, maar hij was vastberaden iedereen gelijke kansen te geven. Zo was hij een fel tegenstander van het bestaande erfrecht en hoopte hij dat grondig terug te snoeien. In de hoofdstad zette Treub een ontwikkeling in gang die spoedig daarna ook in heel Nederland zou plaatsvinden: een van oorsprong op de elite gerichte en zeer terughoudende overheid zou meer op de voorgrond treden en zich serieus zorgen gaan maken om meerdere lagen van de bevolking. Treub toonde hierin een glasheldere visie over het belang van de publieke zaak en het politieke leven in een ‘samenleving’.

Maar Treubs dadendrang oogstte niet enkel lof; hij maakte links en rechts veel vijanden. Bovendien hield hij er een nogal onstuimig privéleven op na, met talloze buitenechtelijke relaties en zelfs buitenechtelijke kinderen. Mede daarom werd hij in 1896 weggepromoveerd tot professor in de statistiek aan de Universiteit van Amsterdam.

Maar ook vanuit de ivoren toren bleef hij maatschappelijk betrokken plannen realiseren. Zo stichtte hij het Centraal Bureau voor Sociale Adviezen (CBSA), dat politieke initiatieven financieel-economisch ging doorlichten. Dit paste bij Treubs pragmatische werkwijze: hij was wars van deterministische marxistische verklaringsmodellen – die hij overigens intensief bestudeerde – en van blind geloof in het laissez-faire van de markt. Alleen cijfers en statistiek zouden aantonen wat Nederland nodig had. Op die manier was zijn politieke werkwijze ook transparant, en kon hij – uniek voor die tijd – goed samenwerken met collegae uit sociaal-democratische of confessionele hoek, over de grenzen van de klassenstrijd en de verzuiling heen.

In 1904 werd Treub verkozen tot lid van de Tweede Kamer namens een liberale fusie, de Verenigde Democratische Bond (VDB). Hij verruilde het mondaine, commerciële Amsterdam voor het chique, ambtelijke Den Haag. Als ongelovige liberaal trok hij in de Tweede Kamer fel van leer tegen de Anti-Revolutionaire voorman Abraham Kuyper. ‘Wat gij onder de naam van het christendom aan het volk biedt,’ sprak Treub, ‘is […] reactionaire politiek, waarbij de kleine luyden en de middenstand, die gij zegt op handen te dragen […] het loodje leggen.’ Maar behalve op de confessionele Kuyper opende Treub ook de aanval op de sociaal-democratische Jelle Troelstra, die hij om de oren sloeg met zeer parate kennis van de Verelendung en andere marxistische theorie.

In 1913 werd Treub minister van Landbouw, Nijverheid en Handel in een extraparlementair zakenkabinet onder leiding van de liberaal Cort van der Linden. Dit zouden beslissende jaren worden. Direct na het uitbreken van de Grote Oorlog speelde Treub – inmiddels opgeschoven naar het ministerie van Financiën – een sturende heldenrol. Hij lanceerde een radicaal plan om de beurs te sluiten. Het gevaar loerde dat de banken dan zouden omvallen, omdat die de beurs ook gebruikten voor leningen. Daarom stelde Treub voor om de gouden standaard los te laten en extra geld bij te drukken – de zogeheten zilverbonnen.

Ondertussen was er in het land een hysterische jacht op gouden munten uitgebroken en waren de burgers aan het ‘hamsteren’ geslagen (toen een nieuw werkwoord). Later schreef Treub in zijn memoires dat hij zich in die dagen de ‘directeur van een groot gekkenhuis’ voelde. In een bizar tempo schreef Treub een nieuwe Levensmiddelenwet en een Uit- en Vervoerswet om de Nederlandse economie te stabiliseren. Hiervoor trommelde hij midden in de nacht de heren van de Raad van State uit hun bed en liet hij koningin Wilhelmina alvast tekenen. Treub was van zessen klaar.

Mede door deze vliegende start groeide Treub tijdens de oorlog uit tot dé crisismanager van de Nederlandse economie. Een parlementair journalist schreef dat Treub meestal wachtte tot alle andere parlementariërs hun praatjes hadden gehouden, dan wat op een papiertje krabbelde, en vervolgens met de oplossing kwam. Hij had goede banden met koningin Wilhelmina en kon veel gedaan krijgen – ook wat betreft de sociale politiek. Hij stichtte een nationaal steunfonds, dat de hulporganisaties in het land coördineerde.

Treub was pro-Brits, en daarom stuitte hij op de pro-Duitse krachten, onder andere bij de havenbaronnen en invloedrijke figuren in de agrarische sector. Er stonden enorme belangen op het spel, bij de handel op zee en de voedselvoorziening, en menigmaal botste hij hard met zijn politiek vijanden. Zijn ietwat dictatoriale methoden keerden zich tegen hem.

En dan was er nog zijn liefdesleven – een politieke achilleshiel. In een brief aan een vriend gaf schrijver Marcellus Emants een update uit het Haagse roddelcircuit: ‘Minister Treub, die al eens gescheiden is, wil andermaal scheiden, om te kunnen trouwen met een gehuwde vrouw, die dus nog scheiden moet. Van deze laatste wordt verteld, dat zij, ofschoon gehuwd en in het bezit van gehuwde kinderen, vrijwel een demi-mondaine is. En zulks met goedvinden van haar man, die nu en dan in het publiek zegt: “Ik kan vannacht niet thuiskomen, want Treub is bij mijn vrouw.”’

Ook in de oorlog konden zulke zedelijke kwesties de politiek sturen. Confessionele partijen waren machtig en die ondersteunden geen rokkenjagers – althans niet zomaar open en bloot. In januari 1916 stemde de Kamer tegen zijn plannen voor een Ouderdomswet en voor een motie van afkeuring. Treub pakte zijn biezen en trad af.

De politiek kon maar een jaar zonder Treub, want in 1917 haalde Cort van der Linden de flamboyante minister weer terug. In het ‘tussenjaar’ had Treub een bestseller geschreven (het autobiografische Oorlogstijd) en even kunnen bijkomen van de turbulentie in zijn politieke en amoureuze bestaan. ‘Daar zat hij weer!’ schreef De Courant met enige opluchting. ‘Z’n scherpe, energieke kop, z’n hoekige kuif, z’n wat hooge rug en z’n flap-das: we voelden ons zoo echt op ons gemak toen we al dat bekende weer zagen.’

Maar nieuwe problemen doemden op. In de oorlog raakte hij, koppig als hij was, gebrouilleerd met ‘zijn’ Vrijzinnig Democratische Bond, en daarom richtte hij een nieuwe politieke partij op: de Economische Bond (zie kadertekst). Deze partij was, zo meldde het programma, voor ondernemers en ‘Mannen van de Daad’, die zich niet inlieten met eindeloos geneuzel in de Tweede Kamer. Hij stond een politiek voor waarin beleidsmakers en ondernemers door overleg zaken zouden doen. Het antipolitieke avontuur eindigde in een mislukking. Bij de verkiezingen van 1918 haalde Treub drie van de honderd zetels.

Tot 1921 bleef hij in de Kamer, daarna verliet hij de politiek. In de jaren twintig was hij voorzitter van de Ondernemersraad in Nederlands-Indië, waar hij zich zou bezighouden met de koloniale ‘ethische politiek’. Luttele jaren voor zijn dood schreef hij nog wat bittere oudemannenmemoires, waarin hij mokte en morde hij over de veranderende wereld en fantaseerde over een staatsgreep. Door de conservatieve walm die uit deze teksten opsteeg, is Treub nadien weleens onterecht weggelaten uit de canon van het sociaal-liberalisme.

De scandaleuze, nauwelijks geheime liefdesrelatie met zijn 39 jaar jongere nichtje Alice vormde het sluitstuk van een leven waarin hij zich zelden iets had aangetrokken van heersende conventies of vaststaande overtuigingen. Op 17-jarige leeftijd scheidde hij nog van zijn derde vrouw. Drie jaar later stierf hij, in Den Haag.

Negentiende-eeuwse liberalen streefden naar een nachtwakersstaat, die enkel een oogje in het zeil hield en alle ruimte gaf aan de dynamiek van de vrije markt. Radicale liberalen zoals Treub vonden dat aan het einde van de negentiende eeuw niet meer genoeg. Zij zagen hoe urbanisatie, industrialisatie en modernisering een complexe samenleving hadden gebaard waarin de staat niet alleen kon toekijken, maar ook actief moest handelen.

Treub was een voorloper, maar door de Eerste Wereldoorlog raakte iedereen het er links en rechts wel over eens dat de staat de markt zou moeten sturen, en niet andersom. Maar zijn effectieve crisismanagement had twee gezichten. Enerzijds bracht hij verschillende maatschappelijke spelers samen: de overheid, de handel, wetenschappelijke experts, internationale en nationale vrienden en vijanden. Deze aanpak zorgde voor een integratie van beleid en bestuur, en zou zelfs kunnen worden beschouwd als een voorloper van het poldermodel, of het lubberiaanse geregel. Anderzijds trok Treub ook wel erg veel macht naar zich toe en ondermijnde hij in crisistijd de democratische procedures. Beide interpretaties van de maakbare samenleving zouden terugkeren in het Interbellum, op verschillende manieren en bij verschillende partijen.

Slechts weinigen geloofden na 1918 nog dat de markt alles zou oplossen. Crisistijden brengen dit soort inzichten, zoals ook in 2022. Het kabinet Rutte IV bestaat onder andere uit twee liberale partijen, die allicht inspiratie kunnen putten uit de tijd van Treub. Rutte is inmiddels teruggekomen op zijn beruchte uitspraak dat visie is als een ‘olifant die het zicht ontneemt’. Hij lere van Treub, die zonder meer kan worden gekenschetst als ‘een liberaal met een verhaal’.