De staat Texas heeft 38 zetels in het Huis van Afgevaardigden, waarvan er nu 25 in handen zijn van Republikeinen. In opdracht van president Trump probeert het in meerderheid Republikeinse staatscongres de grenzen van deze 38 kiesdistricten zo te hertekenen dat ze in november 2026 bij de tussentijdse verkiezingen vijf zetels extra kunnen opleveren. Om een stemming over de nieuwe districtsindeling onmogelijk te maken, zijn Democratische congresleden uit Texas vertrokken, zodat het vereiste quorum niet wordt gehaald. Gouverneur Greg Abbott (Republikeins) wil de Democraten dwingen terug te keren en heeft een arrestatiebevel uitgevaardigd.
Texas is niet uniek, ook andere staten delen hun kiesdistricten in op een manier die politiek van pas komt. Het gaat hier om een historische Amerikaanse praktijk, bijna zo oud als de republiek zelf, gerrymandering genaamd – naar Elbridge Gerry, in 1812 gouverneur van Massachusetts (later ook vicepresident onder James Madison). Het congres van Massachusetts deelde de staat zo in dat zijn Democratisch-Republikeinse Partij er het meest van profiteerde. Gouverneur Gerry was tegen, maar tekende de wet. Het leverde een district op dat volgens een cartoonist leek op een salamander die zich door de halve staat heen krulde. Zo gaf Gerry zijn naam aan het creatief indelen van kiesdistricten, zowel voor het Huis van Afgevaardigden in Washington als voor het staatscongres.
Gerrymandering kun je definiëren als het trekken en hertrekken van districtsgrenzen met het doel partijdig voordeel te bereiken. Anders geformuleerd: je probeert het aantal verspilde stemmen – alles meer dan de benodigde meerderheid – van je tegenstander zo hoog mogelijk te maken, terwijl je je eigen verspilling zo klein mogelijk houdt.
‘Cracking’ en ‘packing’
Ooit was gerrymandering creatief handwerk. Het uitgangspunt is dat ieder kiesdistrict ongeveer evenveel inwoners heeft. En het moet een aaneengesloten gebied zijn, je mag niet een eiland hier aan een eilandje daar koppelen. Binnen die beperkingen mag je echter lijnen trekken naar believen. Je kunt dit op diverse manieren doen. Even uitgaande van de huidige partijen, Republikeinen en Democraten, kun je kiesdistricten samenstellen met minstens zoveel Republikeinse kiezers dat ze bijna altijd een Republikeinse afgevaardigde opleveren omdat Democraten altijd een minderheid zijn. In jargon heet dit cracking. Of je stopt alle Democratische kiezers in één of twee districten die dan altijd een enorme Democratische meerderheid opleveren, terwijl ze omringd zijn door districten met kleine Republikeinse meerderheden, packing. Dat betekent heel veel ‘verspilde’ Democratische stemmen.
Texas is een voorbeeld. Ook zonder de nu voorgestelde herindeling hebben de Republikeinen er al 25 van de 38 zetels, oftewel 65 procent van de zetels, met – bij de laatste verkiezingen in 2024 – 58 procent van de stemmen. De doelstelling van de huidige herindelingspoging is met hetzelfde percentage stemmen liefst 30 zetels te halen.
Een herindeling tussendoor, zoals Texas nu wil doorvoeren, is hoogst ongebruikelijk
En Texas is zeker niet het ergste voorbeeld. In North Carolina bezetten de Republikeinen tien van de veertien zetels met slechts 53 procent van de stemmen. Wisconsin heeft zes Republikeinse afgevaardigden en twee Democraten, terwijl de Republikeinen er in 2024 51 procent van de stemmen haalden. Ook Democraten weten er weg mee, al zijn ze er minder goed en minder rigoureus in. In Illinois bezetten de Democraten met 53 procent van de stemmen veertien van de zeventien zetels. Massachusetts heeft geen Republikeinse zetels. In de zuidelijke staat Mississippi zijn alle zwarte kiezers gegroepeerd in honderd procent zwarte kiesdistricten, waardoor zwarte bewoners minder afgevaardigden hebben dan hun inwonersaantal zou doen vermoeden.
Voor de Democraten is het een probleem dat hun kiezers veelal geconcentreerd wonen, in stedelijke gebieden. Ze kunnen daardoor gemakkelijk opgesloten worden in compacte kiesdistricten, packing. Zo hebben Austin, Houston en Dallas in Texas districten waar goed 90 procent Democratisch stemt. Democratische kiezers op het platteland leggen het in aantallen af tegen Republikeinen en dat levert hen de rest van de zetels op.
Naweeën van de segregatie
Het is, of was, een goede gewoonte om iedere tien jaar de congresdistricten opnieuw in te delen. De Amerikaanse grondwet verplicht om iedere tien jaar de bevolking te tellen in een jaar met een nul. Op basis van die telling krijgen staten er dan Congreszetels bij of verliezen een aantal. Je hebt geen andere keuze dan te herindelen en kiesdistricten anders trekken. Zo verloren staten als Californië en Ohio zetels aan Texas en Florida. Maar een herindeling tussendoor, zoals Texas nu door wil voeren, is hoogst ongebruikelijk.
Mag dat zomaar? In de huidige wetgeving is het indelen van kiesdistricten van oudsher overgelaten aan de individuele staten. Vaak staat in de grondwetten van staten dat zo’n indeling compact moet zijn, aaneengesloten en rekening moet houden met belangen van gemeenschappen en met eerdere indelingen. De geschiedenis laat zien dat dit vooral bij woorden is gebleven, van Gerry’s Massachusetts tot Greg Abbotts Texas.
In de naweeën van de segregatie die zwarte kiezers sowieso uitsloot werd in 1965 in de Voting Rights Act vastgelegd dat staten met een lange geschiedenis van kiezersbenadeling hun kiesregels, inclusief de indeling, moesten voorleggen aan het ministerie van Justitie of aan een federaal gerechtshof, een proces dat preclearance heette. In 2013 heeft het Supreme Court dat proces overbodig verklaard, omdat het in zijn wijsheid meende dat er van kiezersbenadeling geen sprake meer was. North Carolina, een van die historisch beladen staten, ging meteen in de weer met een herindeling. Over gerrymandering zelf besloot het Supreme Court in 2019 dat dit een politiek onderwerp was waar rechters zich niet konden bemoeien.
De staat Californië laat zien hoe het ook kan. Daar zetelt een California Citizens Redistricting Commission van veertien leden: vijf geregistreerde Democraten, vijf geregistreerde Republikeinen en vier onafhankelijke kiezers. Politici, politieke assistenten en lobbyisten mogen niet meedoen. Het resultaat is beter dan niets, maar stemt niet tevreden. In Californië zijn de Democraten oververtegenwoordigd en roepen de Republikeinen om hervormingen.
De beste straf voor staten als Texas of Wisconsin is geconfronteerd te worden met een wave election, een verkiezing met grote verschuivingen. Dan blijken die Republikeinse districten met kleine meerderheden ineens verrassend kwetsbaar. Dat zagen we in 2018, toen de afkeer van de eerste president Trump een flinke Democratische meerderheid opleverde.
Zoals alles in de Verenigde Staten is de poging om een einde te maken aan gerrymandering een polariserend onderwerp geworden. Een mogelijke oplossing is dat het Congres een wet aanneemt om tussentijdse herindelingen te verbieden. Dat kan het op basis van haar brede grondwettelijke macht om de manner van verkiezingen voor het Huis te reguleren. Maar zolang niet beide partijen daar voordeel in zien, zal de erfenis van gouverneur Gerry nog altijd die van zijn salamanderdistrict zijn.
