Nu Barack Obama president is van de Verenigde Staten zal alles anders worden, hoopt een groot deel van de wereld: Change! Maar volgens Ronald Havenaar, historicus aan de Universiteit van Amsterdam, zullen de verschillen tussen Bush en Obama kleiner zijn dan verwacht: ‘Onder Bush zijn de laatste jaren al veel veranderingen ingezet. Maar de haat tegen hem is zo groot dat vrijwel niemand dat ziet.’
Enkele dagen voor de inauguratie van Obama op 20 januari jongstleden publiceerde Havenaar Eb en vloed. Europa en Amerika van Reagan tot Obama, over de slechte trans-Atlantische verhoudingen sinds de vroege jaren tachtig. Hij schreef eerder over politieke ideeëngeschiedenis – onder meer een dissertatie over de linkse politiek denker Jacques de Kadt –, maar houdt zich tegenwoordig vooral bezig met de contemporaine internationale betrekkingen. In 1993 publiceerde hij Van Koude Oorlog naar nieuwe chaos.
Havenaar voelt zich genoodzaakt zijn keuze voor hedendaagse geschiedenis te verdedigen: ‘Onder vakhistorici is archiefonderzoek je van het: een goed historicus onderzoekt alle relevante primaire bronnen. Maar voor de contemporaine geschiedenis is veel bronnenmateriaal nog niet beschikbaar. Toch willen veel mensen, onder wie geschiedenisstudenten, hun eigen tijd duiden. Volgens mij kan dat ook prima, want je zit er met je neus bovenop en merkt dagelijks wat er speelt. Daardoor ben je zelf een bron voor je eigen verhaal.’
De geschiedschrijving van de internationale betrekkingen spitst zich toe op machtsverhoudingen tussen naties. Havenaar: ‘Daardoor ligt de nadruk op grote politieke gebeurtenissen, zoals de val van de Muur en 11 september. Dat zouden breukvlakken zijn in de machtsverhoudingen. Ik heb geprobeerd los te komen van dat schema en kijk daarom ook naar de mentale onderstroom. Die is moeilijk grijpbaar, maar heeft wel grote invloed op de politiek.’
Havenaar benadrukt in zijn boek het belang van christelijk rechts, de zogenoemde moral majority, die in de vroege jaren tachtig veel invloed kreeg in de Verenigde Staten. ‘Het was een reactie op de secularisering in de hele wereld,’ zegt Havenaar. ‘In Europa bleef die reactie uit en dat is een van de oorzaken waardoor Europeanen en Amerikanen elkaar sindsdien zo slecht begrepen hebben.’ De Verenigde Staten stonden de afgelopen decennia voor internationale verandering, terwijl Europa behoudend was, legt Havenaar uit: ‘Amerika wilde de secularisering omkeren, maar in Europa bestond die neiging vrijwel niet.’
Ook op het gebied van de economie ontstond in die tijd een belangrijk verschil. Havenaar: ‘De Amerikanen wilden de markt meer ruimte geven en de invloed van de staat inperken, terwijl Europeanen altijd hebben vastgehouden aan een relatief grote invloed van de staat.’
In de internationale politiek waren de Verenigde Staten veel meer geneigd tot actie dan Europa. Zo zocht Reagan in de jaren tachtig de confrontatie met de Sovjet-Unie, terwijl Europese politici dat te riskant vonden. En in de oorlogen in Bosnië en Kosovo namen de Amerikanen het initiatief tot ingrijpen. De politieke tweedeling dateert dus van ver voor 11 september en de oorlogen in Afghanistan en Irak, benadrukt Havenaar.
Bovendien hebben de Verenigde Staten al onder Bush hun koers verlegd. ‘Sinds de nederlaag voor de Republikeinen in de Congresverkiezingen van 2006 is er het een en ander veranderd.’ Minister van Defensie Donald Rumsfeld nam onder grote druk ontslag vanwege het falen in Irak, en de aanpak van de militairen in dat land werd milder. ‘Europeser haast,’ zegt Havenaar. ‘Toch willen velen dat niet zien, omdat ze zo fel anti-Bush zijn.’
Daar komt bij dat het religieuze vuur in de Verenigde Staten nogal is geluwd. De invloed van christelijk rechts is de afgelopen jaren kleiner geworden. ‘Dat alles had ik heel voorzichtig opgeschreven voor dit boek, toen de crisis half september toesloeg en de Amerikaanse overheid besloot vergaand in te grijpen. Dat was voor mij een bevestiging dat er echt iets aan het veranderen was. De Verenigde Staten schuiven op in de richting van Europa.’
De verandering die de wereld van Obama verwacht, is dus al onder Bush ingezet. Bovendien is het de vraag hoeveel van zijn plannen Obama ook echt zal kunnen uitvoeren. ‘Hij zal moeten bewijzen dat hij niet soft on terrorism is,’ zegt Havenaar. ‘Dat is riskant. Denk aan Kennedy, die in eenzelfde positie zat. Onder hem vond de Cuba-crisis plaats en begon de oorlog in Vietnam. Iets dergelijks kan ook gebeuren als Obama tijdens onderhandelingen over het atoomprogramma in de hoek wordt gezet door de Iraanse leiders. Dan kan hij zich gedwongen voelen in te grijpen.’
De kansen voor Obama’s plannen zullen ook afhangen van de duur van de crisis, voorspelt Havenaar. ‘Als die meer dan twee jaar gaat duren, zullen de volgende Congresverkiezingen gewonnen worden door de Republikeinen. Dan krijgt Obama veel minder vrijheid om zijn ideeën waar te maken.’
Er blijven dan maar twee terreinen over waarop Obama zich echt kan bewijzen: multicultureel Amerika en het milieu. ‘Het broeikaseffect zal hij zeker willen aanpakken,’ zegt Havenaar. ‘Op dat gebied verwacht ik echte verandering onder Obama.’
Ronald Havenaar, Eb en vloed. Europa en Amerika van Reagan tot Obama. 432 p. Van Oorschot, € 25,00
