Aangrijpend beeld van bezet Nederland
Op de recente overzichtstentoonstelling van Ed van der Elsken in het Stedelijk Museum werd gesuggereerd dat de toen 17-jarige fotograaf in 1942 werd opgeroepen voor militaire dienst in het Duitse leger, maar dat hij dit weigerde. Je zou denken dat inmiddels iedereen weet dat Nederlanders niet verplicht werden toe te treden tot de Wehrmacht, en dat op dienstweigeren in het Derde Rijk de doodstraf stond. Blijkbaar is dat niet zo, zodat het allesbehalve overbodig is dat het NIOD een reeks boeken uitgeeft onder de titel Leven in bezet Nederland, waarbij steeds een jaar wordt behandeld.
In het deel over 1942, geschreven door Erik Schumacher, zouden de tentoonstellingsmakers van het Stedelijk hebben kunnen lezen dat in dat jaar de verplichte Arbeitseinsatz werd ingevoerd, waardoor in beginsel alle gezonde mannen opgeroepen konden worden voor werk in Duitsland. Daar heerste immers groot gebrek aan arbeidskrachten, aangezien op dat moment ruim 9 miljoen mannen in de Wehrmacht dienden.
Schumacher maakt duidelijk dat 1942 het jaar was waarin keuzes onontkoombaar werden. Wel of niet in Duitsland gaan werken? Meewerken aan het roofzuchtig economisch beleid en de vervolging van Joodse medeburgers? Steeds verdergaande aanpassing aan een tiranniek en onmenselijk regime of daadwerkelijk verzet?
En voor de Joden: gehoor geven aan de oproep zich te melden voor ‘tewerkstelling’ of onderduiken? Begin 1942 werden Joodse Nederlanders gedwongen zich in Amsterdam te vestigen, om van daaruit op transport te worden gesteld naar Westerbork. En vanuit dat kamp vertrok op juli 1942 de eerste trein met 1137 Joodse mannen, vrouwen en kinderen naar Auschwitz.
Evenals de voorgaande delen schetst 1942 een helder en aangrijpend beeld van het dagelijks leven in bezet Nederland. De steeds verder aangedraaide wurggreep van de Duitse bezetter, de vaak duivelse dilemma’s waarvoor gewone mensen werden gesteld, en de al dan niet rationele keuzes of ethisch verantwoorde keuzes die zij maakten, worden onopgesmukt en zorgvuldig beschreven. Bovendien maken de vele goedgekozen illustraties en verhelderende tekstkadertjes dit boek bijzonder geschikt voor een breed publiek.
Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.
1942. Oorlog op alle fronten
Erik Schumacher
253 p. Spectrum/NIOD, € 24,99
Hoofdredacteur Frans Smits en hoogleraar Geschiedenis Hans Renders interviewen elke maand op Facebook de auteurs van de beste historische boeken.
Maandag 24 april waren Ewoud Kieft, Erik Schumacher en Perry Pierik te gast. Kijk op de uitzending hier terug.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
