Vladimir Poetin wil dat Oekraïne zijn ‘neutraliteit’ garandeert, zodat het land geen lid kan worden van de EU of de NAVO. Zijn eis roept herinneringen op aan Jozef Stalin, die in 1952 voorstelde dat heel Duitsland neutraal werd. Net als toen is er nu geen duidelijkheid over de ware bedoelingen van de potentaat in Moskou.
Een van de ideeën die in discussies rond de internationale status van Oekraïne langskomen, is dat van neutraliteit tussen Oost en West. Zoals wel meer aspecten van de huidige crisis doet ook dit denken aan de Koude Oorlog. In het bijzonder herinnert het idee van neutraliteit aan de zogenaamde Stalin-nota van 1952, waarmee de Sovjetdictator onderhandelingen voorstelde over een verenigd, neutraal Duitsland met een eigen krijgsmacht voor zelfverdedigingsdoeleinden.
Begin jaren vijftig zat Duitsland op de wip tussen Oost en West, ook al was het in 1949 dan formeel opgesplitst in twee staten: de Bondsrepubliek (BRD), en de Duitse Democratische Republiek (DDR). Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was dit niemands plan geweest, maar het was snel duidelijk geworden dat er geen overeenstemming bestond over de toekomst van de voormalige vijand. Oost noch West was bereid tot concessies die de eigen invloed ter plaatse in gevaar konden brengen. In plaats daarvan richtten de Sovjet-Unie en de westerse bondgenoten – de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Frankrijk – de eigen zones in naar het voorbeeld van het eigen systeem.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Veelbelovende strategie
Maar ook al was Stalin dan niet bereid om zijn invloed in Oost-Duitsland op het spel te zetten, de stichting van de BRD was een flinke tegenvaller. Sinds 1943 was zijn beleid erop gericht geweest om via de Duitse communisten – waarvan de leiding de oorlog in ballingschap in Moskou had doorgebracht – de Sovjet-invloed over het hele land uit te breiden, en wel ten koste van die van het Westen. Stalin dacht lang dat de VS zich niet permanent aan de Europese toekomst zou binden. Het Marshall-plan van 1947 was daarom een tegenslag. De oprichting van de NAVO en de stichting van de BRD in 1949 waren dat nog meer.
Het echte doelwit was de West-Duitse publieke opinie
Ondanks die tegenwind leefde een andere verwachting nog voort in het Kremlin, namelijk dat de Duitse bevolking – en dan in het bijzonder de arbeidersklasse – overgehaald kon worden om zich bij de, in Sovjet-ogen, winnende kant in de geschiedenis te voegen. Daarnaast was het in 1949 nog maar de vraag of de West-Duitse bevolking zich neer zou leggen bij de formele deling van hun land. IJveren voor ‘eenheid’, en wel tegen de verdeeldheid zaaiende Westerse ‘imperialisten’ – die inderdaad het initiatief hadden genomen voor een formele opsplitsing van Duitsland – leek een veelbelovende strategie. De regerende communistische partij van de DDR bracht haar in 1950 en 1951 energiek en in nauwe samenwerking met de Sovjet-autoriteiten in de praktijk.
Er was wel haast geboden, zeker nadat in juni 1950, met Stalins toestemming, de oorlog in Korea was begonnen. De aanval van het communistische Noorden op het Zuiden veroorzaakte oorlogsangst in Europa en leidde tot het plan voor (West-)Duitse herbewapening als onderdeel van een Europese Verdedigingsgemeenschap. Al voor Korea had Frankrijk het initiatief genomen voor een Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) met Frans-Duitse samenwerking als de kern. Kortom, West-Duitsland was onderweg naar integratie met westerse economische en militaire structuren. In ruil daarvoor zou het virtueel weer volledig soeverein worden, en wel in het voorjaar van 1952. Dat zou het einde betekenen voor de communistische ambities.
Het Westen vraagt verduidelijking
En zo werden op 10 maart 1952 de drie westerse ambassadeurs ontboden op het Sovjet-ministerie van buitenlandse zaken om Stalins voorstel in ontvangst te nemen. Het echte doelwit was, zoals bij eerdere Oost-Duitse en Sovjet-initiatieven, de West-Duitse publieke opinie. Vandaar dat de Stalin-nota direct werd gepubliceerd. Als er zich in de BRD grote steun zou ontwikkelen voor onderhandelingen, zou de voorziene ondertekening van de westerse verdragen met de BRD op zijn minst moeten worden uitgesteld. En wie kon zeggen hoe de hazen dan zouden lopen.
Was Moskou wel bereid om vrije verkiezingen toe te staan in heel Duitsland?
Het Westen, aangespoord door de West-Duitse bondskanselier Konrad Adenauer, ging niet in op het voorstel tot onderhandelen. In plaats daarvan kwam er een uitwisseling van diplomatieke nota’s, waarin het Westen om verduidelijking vroeg: was Moskou wel bereid om vrije verkiezingen toe te staan in heel Duitsland? Die uitwisseling doofde uiteindelijk in de herfst uit.
Oekraïne staat alleen
Helpt deze beknopte geschiedenis ons nog om na te denken over Oekraïne? Verschillen dienen zich nadrukkelijker aan dan overeenkomsten. In de eerste plaats was de BRD in maart 1952 al een onderdeel van het Westen, al was het alleen maar door de bevoegdheden die de Amerikanen, Britten, en Fransen er nog altijd hadden. Juist vanwege die vervlechting wist Stalin dat militaire actie tot een Derde Wereldoorlog kon leiden. Tijdens zijn blokkade van West-Berlijn, 1948-1949, had hij al getoond dit te begrijpen. Oekraïne daarentegen, ondanks alle banden met de lidstaten van de EU en de NAVO, staat alleen. Vandaar dat Poetin met eisen komt en geweld gebruikt.
Een overeenkomst met 70 jaar geleden is misschien dat noch in Stalins geval, noch in dat van Poetin, duidelijk is wat hij met ‘neutraliteit’ precies bedoelt. Wat betekent het op economisch terrein? In 1952 was het niet duidelijk (en is nooit uitgezocht) of een verenigd Duitsland volgens Moskou wel lid had kunnen worden van de EGKS, maar de aanwijzingen die we hebben wijzen erop van niet. Hetzelfde geldt nu voor mogelijk EU-lidmaatschap voor Oekraïne. Tenslotte, kan internationale ongebondenheid samengaan met volledige binnenlandse soevereiniteit? Het viel, en valt, sterk te betwijfelen. Verschillen of overeenkomsten – het ziet er slecht uit voor Oekraïne.
Ruud van Dijk is docent nieuwste geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.
