Op 14 juni 1904 poseren zwaarbewapende KNIL-marechaussees bij een stapel dode lichamen in het dorp Koetö Réh op Sumatra. Naast een van de soldaten op de grond zit een nog levend kind. De foto is gemaakt tijdens de Atjeh-oorlog. Deze en andere door het KNIL vrijgegeven beelden lieten op schaamteloze wijze door Nederlandse soldaten uitgemoorde dorpsbewoners zien.
De publicatie van het beeldmateriaal zorgde in Nederland voor uiteenlopende reacties en riep de vraag op wat Nederland nu eigenlijk in Indië deed. Toch ging niet vanaf het eerste moment van publicatie de beerput open. Volgens Paulus Bijl, auteur van het proefschrift Emerging memory, kwam dit doordat de foto’s, hoewel ze steeds zichtbaar zijn geweest voor het publiek, op de een of andere manier als ‘afwezig’ werden ervaren.
Bijl behandelt de verschuivende betekenissen die in de afgelopen honderd jaar in de publieke sfeer aan de foto’s zijn toegekend. Tijdens de koloniale periode riepen de foto’s bij het publiek verontwaardigde, soms ook trotse reacties op; in de jaren daarna werden ze in het licht van de nostalgische tempo doeloe-cultuur bewust genegeerd.
Behalve publieke verontwaardiging hebben de foto’s geen verregaande gevolgen gehad. Dit kwam volgens Bijl doordat ze weliswaar vermoedens bevestigden, maar geen gebeurtenissen onthulden waar nog niemand bekend mee was. Pas vanaf 1960, ruim na het einde van het Nederlandse kolonialisme in Indonesië, kwam er een kritische discussie over de beelden op gang.
Dat de betekenis van de foto’s steeds is verschoven en nog steeds verschuift, komt volgens Bijl voort uit de nooit bereikte consensus over Nederlands koloniale verleden. Tot op de dag van vandaag velt geen enkele historische benadering hier op gezaghebbende wijze een moreel oordeel over, waardoor de geschiedenis niet is afgerond. Bijl stelt dat de foto’s een waarheid laten zien die niet alleen ‘Indische Nederlanders’, maar alle Nederlanders aangaat. Ons koloniale geheugen moet voortdurend worden opgefrist.
Paulus Bijl Emerging Memory. Photographs of Colonial Atrocity in Dutch Cultural Remembrance 247 p. Utrecht University Press
Dit artikel is exclusief voor abonnees