Het vijfde boek van Frank Westerman handelt over van alles en nog wat. Er staan beschrijvingen in van zijn reizen naar Catalonië, Parijs, Peru, Jamaica, Zuid-Afrika en Sierra Leone. De auteur doet verslag van zijn bezoeken aan de zoölogische afdelingen van musea te Banyoles en Parijs, en legt intussen uit hoe hij van een gedreven wereldverbeteraar en aspirant- ontwikkelingswerker een sceptische realist is geworden, die accepteert dat de wereld nu eenmaal niet perfect is.
Deze wat malicieuze samenvatting doet vermoeden dat een historisch geïnteresseerde lezer dit boek maar beter aan zich voorbij kan laten gaan. Dat zou echter jammer zijn, want Westerman kan goed vertellen en hij weet wel degelijk veel geschiedenis in zijn verhalen te verstoppen. De aanleiding tot het schrijven van dit boek vormt een opgezette Afrikaan (El Negro) in een Catalaans museum voor natuurlijke historie, waar Westerman jaren geleden belandde tijdens de traditionele grand tour na het behalen van zijn eindexamen. De zoektocht naar de herkomst van dit museumstuk leest als een spannende detective. Daarbij verschaft de auteur ons een onbevangen inkijkje in de mentaliteit van de negentiende-eeuwse Europeaan, die Afrikanen eerder als een exotische diersoort classificeerde dan als mens.
Elk van de vele onderwerpen die tijdens de lange speurtocht aan de orde komen, is goed gedocumenteerd, zoals de verantwoording bewijst. We leren niet alleen veel over de handel in exotische voorwerpen in de vóór-vorige eeuw, maar ook over de opleiding in de tropische landbouwkunde te Wageningen in de jaren zeventig, over de verkiezingsstrijd in Peru in de jaren negentig, over de Spaanse Burgeroorlog in de jaren dertig, en over de wrede schermutselingen tussen regering en rebellen gedurende de recente onlusten te Sierra Leone. Van al die onderwerpen weet Westerman evenzovele lezenswaardige juweeltjes te maken.
Een boek met zo’n rijkgeschakeerde inhoud kan niet diep graven. Verwacht geen goedbeargumenteerde stellingnames of verrassende visies gebaseerd op nieuw bronnenonderzoek. Eigenlijk is de speurtocht naar de herkomst van El Negro maar bijzaak; in werkelijkheid handelt het boek over de verloren illusies van de auteur over de maakbaarheid van de samenleving. Vanachter de voorruit van een Landrover te Sierra Leone of op een motorfiets in Peru blijkt de wereld er heel anders uit te zien dan binnen de muren van een Wageningse studentenkamer.
Zoals wel vaker slaat de bekeerling soms door bij het bestrijden van zijn vroegere opvattingen. De chaos in Sierra Leone en de wreedheden die de strijdende partijen in dat land begaan, doen een van de zegslieden van de schrijver verlangen naar de terugkeer van het kolonialisme. Westerman spreekt hem niet tegen, ook is hij wel erg laatdunkend over onze hulp aan arme landen. Die hulp zou racistisch zijn, omdat we de derdewereldlanden daarmee dwingen om het westerse ontwikkelingsmodel te accepteren als de enige oplossing voor hun problemen.
Dat het kolonialisme alleen maar orde en regelmaat zou hebben gebracht, is een bewering die op gespannen voet staat met de werkelijkheid. De Europese expansie heeft juist talloze koloniale oorlogen ontketend en bepaalde gebieden zijn zelfs nooit ‘gepacificeerd’. Alleen waar de kolonisator en de gekoloniseerde elite samenwerkten, heerste rust. Het is dan ook hoogst onwaarschijnlijk dat een nieuw koloniaal bestuur orde op zaken in Sierra Leone zou kunnen stellen. Een elite om mee samen te werken bestaat daar niet meer.
Dat sommige racistische ex-kolonialen de ontwikkelingshulp als voortzetting van het kolonialisme zagen, lijkt buiten kijf te staan. Maar veel meer beleidsmakers verstrekten hulp in de veronderstelling dat elk land een economische revolutie kon doormaken en dan net zo rijk zou worden als Zwitserland of de Verenigde Staten. Dat betekent dat niet het racisme, maar juist het tegendeel daarvan de ontwikkelingshulp groot heeft gemaakt.
Dat de internationale samenwerking nog steeds het westerse ontwikkelingsmodel wil opdringen, is niet waar. De meeste donoren hebben allang niet meer de bedoeling om de derde wereld in westerse zin te ontwikkelen. Vrijwel alle ontwikkelingshulp is noodhulp geworden, en alleen al de beschrijving van de gevolgen van de burgeroorlog in Sierra Leone maakt duidelijk dat die hulp moet blijven.
P.C.Emmer is bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van de Europese expansie aan de Universiteit Leiden.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
