Home Verlangen naar een ‘bezield verband’

Verlangen naar een ‘bezield verband’

  • Gepubliceerd op: 4 januari 2012
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Rob Hartmans
  • 3 minuten leestijd

Onlangs hoorde ik een hippe Nederlandse filosoof beweren dat het verheugend is dat steeds meer mensen inzien dat liberalisme en socialisme kanten van dezelfde medaille zijn. Een medaille vervaardigd uit een legering van rationalisme en materialisme. Volgens hem wordt het hoog tijd dat men zich gaat verzetten tegen deze geestloze, oppervlakkige, egoïstische en tot vervreemding leidende non-cultuur, die in strijd is met waar mensen werkelijk behoefte aan hebben. Het is, kortom, tijd voor een nieuwe culturele en politieke revolutie.

Toen even later mijn gloednieuwe smartphone afging, realiseerde ik me dat het december 2011 was en niet 1911. Wat ik hier hoorde had ik namelijk zojuist ook gelezen in de dissertatie van Ewoud Kieft over de bekeringsgolf die tussen 1870 en 1918 over intellectueel en artistiek Europa spoelde.
Ook toen bestond er onder veel mensen die zich tot de intellectuele en culturele elite rekenden een grote onvrede met de ‘burgerlijke’, kapitalistische samenleving. Die werd in hun ogen gekenmerkt door hebzucht, nietsontziend eigenbelang, nuttigheidsdenken, naïef vooruitgangsgeloof, geestelijke leegte en inhoudsloze kunst.

Omdat het socialisme tegen deze liberale maatschappij in opstand kwam en pretendeerde over een mooi en idealistisch alternatief te beschikken, voelden veel jongeren uit de bourgeoisie zich hiertoe aangetrokken. Anders dan hun ouders hadden die socialisten immers begrepen dat er meer was in het leven dan een mooi huis, een goedgevulde wijnkelder en gezellige schilderijtjes aan de muur.
Toen socialistische leiders ontdekten dat zij de belangen van hun aanhang – die in mensonterende omstandigheden leefde – beter konden behartigen door mee te doen aan het politieke spel, was voor veel jonge intellectuelen en kunstenaars de lol er snel af. De socialisten bleken even materialistisch als de liberalen en vonden loonsverhoging en arbeidstijdverkorting belangrijker dan de droom van een aards paradijs, waar mensen als broeders en zusters met elkaar leefden.

Kieft beschrijft hoe in het laatste kwart van de negentiende eeuw in Frankrijk het verzet tegen de erfenis van de Verlichting – waartoe naast materialisme en rationalisme ook het idee van democratie gerekend werd – groeide en veelal resulteerde in bekering tot het katholicisme.

De flirt met het socialisme was bij veel intellectuelen niet zozeer voortgekomen uit woede over de ellende waarin een groot deel van de bevolking leefde, maar uit afkeer van de als decadent ervaren burgerij en een religieus verlangen naar een ‘bezield verband’. Het was vooral de rooms-katholieke kerk die deze zoekende zielen de mystiek en saamhorigheid bood waarnaar zij verlangden.

Uitgebreid beschrijft Kieft de ontwikkeling die Franse intellectuelen als Leon Bloy en Jacques Maritain en Nederlanders als Jan Toorop en Pieter van de Meer de Walcheren doormaakten. Tevens laat hij de relatie zien tussen het zoeken van deze bekeerlingen en de geestelijke, culturele en politieke ontwikkelingen. Wat begon als een persoonlijke zoektocht naar spiritualiteit en levensvervulling bleek aan te sluiten bij de opkomst van een politieke stroming die gekenmerkt werd door anti-intellectualisme, irrationalisme, nationalisme en een verlangen naar zuiverheid dat ontaardde in xenofobie.

De katalysator werd gevormd door de Eerste Wereldoorlog, die volgens deze bekeerlingen bewees dat ook het gewone volk waarden als solidariteit, opofferingsgezindheid en deemoedigheid hoog in het vaandel had staan. De oorlog zuiverde de decadente, verrotte liberale maatschappij en vernieuwde de geestloze cultuur. Liberalisme en socialisme leken voorgoed passé en het was geen toeval dat veel van deze intellectuelen en kunstenaars in de jaren twintig gegrepen werden door de leuzen van het fascisme.

Dat stelde immers dat de platte, materiële belangen van het individu ondergeschikt behoorden te zijn aan het welzijn en de glorie van het grotere verband, dat werd aangeduid met termen als ‘natie’, ‘volksgemeenschap’ of ‘ras’. Pas toen de gevolgen hiervan zichtbaar en voelbaar werden, vielen de meeste van deze abstract denkende intellectuelen de schellen van de ogen. Het valt te hopen dat deze schellen in 2012 niet ‘hip’ worden.

Ewoud Kieft
Tot oorlog bekeerd. Religieuze radicalisering in West-Europa 1870-1918
(Handelseditie verschijnt eind 2012 bij uitgeverij Boom)

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Artikel

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?

De Verenigde Staten leggen sancties op aan Sudan omdat het leger chemische wapens zou hebben gebruikt in de burgeroorlog in het land. Volgens The New York Times zette de Sudanese legerleider Burhan chloorgas in bij gevechten met de paramilitaire eenheid Rapid Support Forces (RSF). Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebruikten Duitse soldaten al chloorgas bij Ieper,...

Lees meer
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Interview

’Voor Poetin heeft de claim op de Krim iets spiritueels, net als voor Catharina de Grote’

Tijdens de collegedag Het Russische imperium op 26 juni vertelt historicus Ivo van de Wijdeven over de geschiedenis van de Krim. Hij geeft voorproefje van wat hij die dag gaat vertellen: ‘De Krim is de mythische geboortegrond voor zowel de Oekraïners als de Russen.’ ‘De Krim is al eeuwenlang een twistpunt en daardoor de ideale...

Lees meer
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Interview

Middeleeuwse kunst moest mooi én stevig zijn

Middeleeuwse kunst moest lang meegaan. Kunsthistoricus Jan van Daal ontdekte dat kunstenaars en opdrachtgevers contracten sloten over de duurzaamheid van kunstwerken.  ‘Kerken of gilden die in de Middeleeuwen een groot kunstwerk zoals een groot glas-in-loodwerk wilden laten maken, dachten na over hoelang dat mee moest gaan,’ vertelt Van Daal, schrijver van het proefschrift On Durable...

Lees meer
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer