De gereformeerde historicus A.Th. van Deursen roept doorgaans twee reacties op: mateloze bewondering of minzame ironie. Die mateloze bewondering komt vooral van zijn geloofsgenoten, trots op het feit dat de ‘sfinx van Katwijk’ als historicus zo’n achting ten deel valt in het historische wereldje. Niettemin is het de vraag of dat wereldje Van Deursen wel helemaal voor vol aanziet. Zijn glashelder geschreven boeken en zijn imponerende productiviteit dwingen zeker ontzag af. Maar aan de cultuurcriticus wordt doorgaans schouderophalend en glimlachend voorbijgegaan.
De historicus Van Deursen staat echter niet los van de cultuurcriticus. De laatste jaren treedt die criticus steeds sterker op de voorgrond. In 2005 publiceerde hij onder de titel Een hoeksteen in het verzuild bestel een wel zeer eenzijdige geschiedenis van de Vrije Universiteit, waarin een diepe afkeer van de jaren zestig doorklonk. In en na die jaren zouden revolutionaire studenten, niet weersproken door de slappe leiding van de VU, de door Abraham Kuyper geformuleerde beginselen ten grave hebben gedragen. Waarom die beginselen als ‘lege dozen’ werden ervaren, wenste Van Deursen niet te begrijpen, maar alleen te veroordelen.
Nu is er een bundel met gelegenheidsartikelen en toespraken, die door de historicus Ton van der Schans bijeengebracht zijn. De bundel bevat schitterende stukken, zoals die over de historicus H.Th. Colenbrander en de Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis, waarvoor Van Deursen jarenlang werkte. En zo is er meer te roemen. Van Deursen laat onder andere zien waarom de moord van Balthasar Gerards op Willem van Oranje op meer waardering kon rekenen dan de moord van Ravaillac op de Franse koning Hendrik IV. De moord op Willem geschiedde namelijk op eigen gezag en niet op grond van het gezag van de kerk.
Ook in de cultuurkritiek van Van Deursen zitten soms pareltjes, al zijn de gebundelde stukken gedateerd, omdat de meeste zijn geschreven in de tijd van de twee paarse kabinetten-Kok (1994-2002). Toenmalig minister Roger van Boxtel stelde dat geloof vooral een zaak van de kerk is en niet van de samenleving. Daarmee miskende hij de inzet van christenen, en Van Deursen laat niet na dat de minister op zijn geheel eigen, vileine manier in te wrijven. Maar de ‘sfinx van Katwijk’ hamert tot vermoeiens toe op dit aambeeld, wat zijn slagkracht niet ten goede komt. Tot vervelens toe keert ook zijn kritiek op de ‘geseksualiseerde’ cultuur terug. Volgens Van Deursen staat het lichaam in deze tijd centraal: de mens streeft niet meer naar het eeuwige leven, maar wil van het aardse bestaan genieten. Hoe anders was het in de zeventiende eeuw geweest: toen remden de autoriteiten genotzucht en hedonisme af. Zij werden immers gedreven door christelijke normen en waarden. Vandaar de titel: de geest is meer dan het lichaam.
Volgens Van Deursen moet de mens terugkeren naar het geloof. Hij is op aarde om God lief te hebben. Over het gebod dat daaraan is gekoppeld (de naaste liefhebben ‘als jezelf’), hoor je hem niet. Dat is geen toeval. Van Deursen is namelijk geen groot mensenvriend. Hij beschrijft mensen met afstandelijke ironie en soms ronduit meewarig. Dat was in eerder werk al zo, maar treft in deze bundeling van gelegenheidsstukken nog eens. Wie uitsluitend Van Deursen leest, zou denken dat diens fundamentalistische variant van het christendom het enige ware christendom is. Geen woord over al die vrijzinnige, opstandige en tegendraadse christenen die óók in de geschiedenis hebben rondgelopen. Hen noemen zou zijn simpele boodschap aanzienlijk hebben gecompliceerd. Van Deursens boodschap verzinkt dan ook al snel in het moeras. God had een betere boodschapper verdiend.
A.Th. van Deursen, De geest is meer dan het lichaam Prometheus/Bert Bakker, € 19,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
