In Electorale cultuur en politieke oriëntatie. Verkiezingen in Gelderland 1888-1940 onderzoekt Ron de Jong het functioneren van de democratie in Arnhem, Doetinchem en Tiel. In de laatste gemeente was het persoonlijke netwerk van de kandidaten vaak belangrijker dan politieke overtuiging. En nog steeds bepaalt groepsgevoel het stemgedrag, zegt Lammert Dijkstra, lijsttrekker van Pro Tiel.
De vraag die De Jong vooral bezighoudt is hoe de afschaffing van het districtenstelsel in 1918 de electorale cultuur op lokaal niveau heeft beïnvloed. De omslag blijkt mee te vallen in steden als Arnhem en Doetinchem, waar al onder het districtenstelsel een grote verscheidenheid aan partijen naar de gunst van de kiezers dong. Campagnes waren er levendig en tijdens debatavonden werd stevig over de politieke inhoud gediscussieerd.
Heel anders was de situatie in de plattelandsgemeente Tiel. Het Tielse kiesdistrict was sinds 1888 stevig in handen van de liberale kandidaat M. Tydeman. Zijn positie was gebaseerd op persoonlijke loyaliteit. ‘De kiezers stemden massaal op Tydeman omdat de burgemeester, de notaris, de rentmeester, de aanzienlijke boeren en de polderbesturen dat ook deden,’ schrijft De Jong. Waar nog twijfel heerste, werd die weggespoeld met gratis bier en jenever.
‘Voor de instandhouding van dit apolitieke netwerk was het districtenstelsel essentieel. Vanwege een geringe kans op succes lieten de andere partijen Tiel links liggen.’ Dat veranderde toen het districtenstelsel werd afgeschaft. ‘De Tielse kiezers werden nu geconfronteerd met verkiezingscampagnes en een breed scala aan partijen.’ Het betekende het einde van het liberale monopolie. De lokale politieke cultuur in Tiel werd steeds meer een afspiegeling van het landelijke beeld.
Toch is het lokale element nooit helemaal verdwenen uit de politieke cultuur in Tiel, nu een stad van 40.000 inwoners. Volgens Lammert Dijkstra, bij de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen lijsttrekker voor de plaatselijke partij Pro Tiel, speelt persoonlijke loyaliteit nog steeds een rol. ‘Er bestaat nog verzuiling in Tiel. Bepaalde partijen appelleren aan het groepsgevoel, bijvoorbeeld van de parochie, om zich van stemmen te verzekeren.’ De tijden van bier en jenever zijn voorbij, daarvoor in de plaats is een onschuldiger – en zeer lokaal – lokkertje gekomen: appels.
Voor Dijkstra riekt het allemaal naar oude politiek. Pro Tiel, dat vier jaar geleden werd opgericht en in één klap de grootste werd, zou zich van de traditionele partijverhoudingen niets aantrekken. ‘Voor ons telt alleen het resultaat. De ene keer stemmen we mee met de VVD, de volgende keer steunen we een motie van GroenLinks. Onze wethouders komen van “buiten” en zijn aangenomen op basis van kennis en ervaring.’
Het liefst zou Dijkstra zien dat landelijke partijen zich helemaal niet met de lokale politiek bemoeiden. ‘Bij gemeenteraadsverkiezingen laten burgers zich voor zestig procent leiden door wat er in Den Haag gebeurt. Ik vind dat jammer. Wat heeft de landelijke politiek nou te maken met de lokale problemen?’
Omgekeerd heeft Dijkstra geen behoefte aan een Haags avontuur à la Leefbaar Nederland. ‘Wij hebben onszelf bewust niet ‘Leefbaar Tiel’ genoemd. Na ‘Pro Tiel’ zijn elders ook ‘Pro’-partijen opgericht, bijvoorbeeld ‘Pro Arnhem’. Maar een ‘Pro Nederland’ partij zal er nooit komen. Lokale en nationale politiek kunnen maar beter gescheiden blijven.’
Ron de Jong, Electorale cultuur en politieke oriëntatie. Verkiezingen in Gelderland 1888-1940. 235 p. Verloren, euro 25,00.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
