In zijn beknopte boek De kleine Tocqueville geeft journalist en schrijver Martin Sommer een samenvatting van het leven en denken van de Franse edelman Alexis de Tocqueville (1805-1859), die bekendstaat om zijn bespiegelingen over het democratische systeem. ‘Het project van zijn leven was de vraag hoe de opkomst van democratie in goede banen kon worden geleid.’
Uit wat voor familie kwam Tocqueville?
‘Hij kwam uit een klassiek adellijke Franse familie, die afkomstig was uit de punt van Normandië. Zijn familieleden hebben nooit meegedaan aan de coterie rondom Lodewijk XIV in Versailles. Ze waren een oud, trots en eigengereid adellijk geslacht.’
Wat voor invloed had de revolutie op zijn leven?
‘Een heel grote invloed, daar begin ik mijn boekje ook mee. De Franse Revolutie wordt in Frankrijk altijd gewaardeerd. Boven elk stadhuis staat gebeiteld: Liberté, Egalité, Fraternité. Dat neemt niet weg dat er ontzettend veel doden zijn gevallen. Voor de adel, en dus voor zijn ouders, was het een ramp. Hij dacht daarom veel na over de vraag hoe zoiets in de toekomst voorkomen kon worden. Vervolgens maakte hij de revoluties van 1830 en 1848 mee. Zijn mening was: als we de spanning tussen gelijkheid en vrijheid in Frankrijk niet kunnen oplossen, dan komen we in een vicieuze cirkel van revoluties terecht. Daarmee sloeg hij de spijker op zijn kop. Je zou zelfs kunnen stellen dat deze kwestie in Frankrijk tot op de dag van vandaag nog niet is opgelost. Kijk maar naar de problemen van Macron en de gele hesjes.’
Wie waren zijn intellectuele voorbeelden?
‘In ieder geval de Verlichtingsdenkers. Montesquieu was voor hem belangrijk, omdat hij voor het eerst systematisch heeft nagedacht over de vraag hoe een democratie er in die periode uit zou kunnen zien. De Ierse politicus en politiek filosoof Burke, een bekend conservatief, is voor hem ook relevant geweest. Ik denk dat Tocqueville de Federalist Papers, waarin de uitgangspunten van de Verenigde Staten zijn vastgelegd, ook wel heeft gelezen. Het ging Tocqueville om de innerlijke spanning van een democratie, hij zag daarin het gevaar dat alleen gelijkheid nog maar zou tellen. Hij probeerde dit te balanceren met conservatisme.’
Toch verkoos hij de democratie boven de andere staatsvormen.
‘Ja, dat was het bijzondere van Tocqueville. Voor hem had democratie een bredere betekenis dan voor ons. Hij zag het niet alleen als een stelsel, maar het ging voor hem ook gepaard met een mentaliteit en een bepaald soort waarden. Hij zag in de opkomst van de democratie een ontwikkeling die überhaupt niet kon worden tegengehouden. Het project van zijn leven, waar al zijn boeken over gaan, was de vraag hoe dit in goede banen kon worden geleid.’
Was dat de reden dat hij naar Amerika ging, om die kwestie te onderzoeken?
‘Ik denk het wel. Hij was jurist en plaatsvervangend rechter in Versailles, waar hij zich in 1830 stierlijk zat te vervelen. Hij kreeg het ook nog aan de stok met zijn familie, omdat hij als ambtenaar trouw had gezworen aan de nieuwe koning. De vader van deze vorst had de Franse Revolutie gesteund en dat kon Tocquevilles familie maar moeilijk verkroppen. Bovendien was hij een relatie begonnen met een protestants meisje uit Engeland, wat bij zijn familie ook niet in goede aarde viel. Hij besloot toen naar Amerika te gaan, onder het voorwendsel dat hij onderzoek zou doen naar het strafsysteem daar. Dat heeft hij ook gedaan en gepubliceerd. Hij maakte daarnaast negen maanden lang alleen maar aantekeningen voor zijn grote boek.’
Wat concludeerde hij uit de vergelijking met Amerika?
‘Als je een democratie fatsoenlijk wil laten werken, met steun en tevredenheid van de bevolking, dan kan dat alleen maar van onderop. De mensen moeten bij elkaar komen en kunnen praten over hun eigen belangen en hun zelfbestuur. Dat engagement van onderop was er niet in Frankrijk, volgens Tocqueville omdat alle tussenlagen van de bevolking vermoord waren tijdens de revolutie. In Amerika was de protestantse kerkgemeente voor hem een goed voorbeeld. Dat is ook de reden dat Groen van Prinsterer en Abraham Kuyper zijn ideeën daarom prachtig.’
Welke rol speelde religie in zijn ideeën over de samenleving en in zijn persoonlijk leven?
‘Zoals het een goed edelman betaamt, was hij zeer streng katholiek opgevoed. Op zijn zestiende kreeg hij, na het lezen van de Verlichtingsfilosofen, een geloofscrisis en stapte van zijn geloof af. Toch heeft hij al zijn werk geschreven vanuit het idee dat een gezamenlijke moraal de basis van de samenleving is. Zo’n wezenlijke overeenstemming over basiswaarden kon volgens Tocqueville alleen bewerkstelligd worden als je een godsdienst deelt. Hij was bang voor een samenleving die van zijn morele ankers losraakt. Volgens mij is dat een heel actueel probleem: wat bindt ons nog?’
Hoe werd zijn werk in zijn eigen tijd ontvangen?
‘Na het verschijnen van het eerste deel werd hij in de salons van de Parisiens als intellectuele ster binnengehaald. John Stuart Mill vroeg hem om nog een boek over Frankrijk te maken. Dat werd toen zijn laatste werk, over het ancien régime. De gedachtegang daarvan was veel wilder, onconventioneler en nieuwer. Tocqueville vroeg zich daarin af: wat is de democratische mens? De erkenning voor dit boek kwam in Amerika veel sneller, Amerikanen zagen er een openbaring over zichzelf in. In Frankrijk deed dat boek het niet zo goed. Ook in Nederland werd het tot in de jaren 90 niet zoveel gelezen. Sinds zijn boek over Amerika is vertaald, is er sprake van een revival.’
Welke les hebt u er zelf uit getrokken?
‘Dat een goede politiek inspeelt op wat er speelt in de samenleving. Daarbij is geschiedenis onontbeerlijk. Verder heeft hij veel gezegdes geformuleerd waarin hij complexe zaken helemaal weet samen te ballen in één zin. Daarvan denk ik: wat knap, had ik het maar bedacht. Hij heeft bijvoorbeeld de uitdrukking: waar de gemeente bloeit, daar bloeit de democratie. Waar de gemeente dor is, is geen democratie. Ik zeg niet dat hij een antwoord had op alle maatschappelijke problemen, maar hij was wel de eerste die de kern scherp formuleerde.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
