Tatoeages begonnen als obscure volkskunt

Het lijdt geen twijfel dat het stukje vel van een wester­ling was. Een gestileerd hart is van oor­sprong een christe­lijk beeld. Zo stond een brandend of met pijlen doorboor­d hart al symbool voor de kerk­vader Augus­tinus. Maar de naam ‘Barbara Vanini’ onder het hart wijst op een aardse betekenis. Deze huis­vlijt heeft toebehoord aan iemand die simpelweg verliefd was op Barbara Vanini. Een Itali­aanse schone, stel ik me zo voor. ‘Een stuk getatoeëerde huid van den arm’ is alles wat er in de catalo­gus staat. Meer is er niet bekend. 

Ook de datering van het museumstuk ont­breekt. Maar de toenmalige collectiebeheerder John Le Grand vulde resoluut aan: ‘Camper is overleden in 1789. Dus het is in elk geval van vóór die tijd. Maar waar­schijnlijk is het eerder, tussen 1763 en 1771, aan de collec­tie toege­voegd.’

Het verslag van Cooks reizen, A Jour­nal of a Voyage to the South Seas, met tekenin­gen van getatoe­ëerde Polynesiërs, ver­scheen pas in 1784. Het is dus praktisch uitge­sloten dat de geliefde van Barbara Vanini indirect door James Cook op een idee is gebracht.

Mijn twijfel over de theorie dat Cook aan de wieg stond van het verschijnsel van de geta­toeëerde zeeman, begon toen Bert Sliggers, tatoeagekenner en lange tijd conservator van Teylers Museum, mij halverwege de jaren negentig wees op een opmerke­lijk handgeschreven document. Het manuscript was in 1934 door iemand die het op zolder had gevonden ge­schonken aan het Zoölogisch Museum in Groningen en later beland in de collectie van het Gronings Universiteitsmuseum. ‘Een verhande­ling over het tatoeëren met een beschrijving van tatoeages aangetrof­fen op het lijk van een zeeman,’ luidt de officiële omschrijving van het museumstuk. Auteur en date­ring: onbe­kend.

De tekst begint met een historisch overzicht van de wijzen waarop de mens zijn huid heeft beschilderd en verfraaid met cosmetica. Vervolgens weidt de auteur uit over ‘min­der beschaafde volken’ die zich decore­ren ‘met opzettelijk daartoe vervaardigde naalden in blauw vogt gedoopt’. 

Maar waar het om gaat is diens beschrijving van het geta­toeë­erde lijk van een Nederlandse zeeman. De schrijver heeft twee velletjes nodig om alle tatoeages op te sommen en te beschrijven. Een fascinerend inkijkje in de Nederlandse tatoeëerpraktijk rond 1800. Een gekroond hart, een crucifix, een vogel pikkend aan een takje, een rozen­krans, een matroos met een meisje aan zijn hand, een hart, meerdere zonnen, manen en sterren, een schip met een ge­kleurde vlag en een anker, een vis, een drinkend paar, een meisje met een bloem in de hand, een hart met het woord ZEEMANSTROOST, een vrouw met de spreuk ‘aanzien doet geden­ken’, vier keer de afkorting GHMS en twee keer het jaartal 1793.

Enerzijds sluiten de onderwerpen en motieven aan op een veel oudere christelijke beeldtaal. Anderzijds wijken ze nauwelijks af van de plaatjes en symbolen waarmee de liefhebbers van old school-tatoeages zichzelf in onze eeuw decoreren (zie kader op p. XX). De auteur spre­ekt zijn verbazing uit over het grote aantal tatoea­ges van de zeeman: ‘vooral bij het Scheepsvolk, dat in de Landen, waar men zulks pleegt te doen, zich meestal hier of daar laat prikschilderen, doch zelden op zoo veele plaat­sen als in dit voorwerp te zien is.’

Het is deze passage die duide­lijk maakt dat het al langer gebruikelijk is dat ‘scheeps­volk’ zich laat ‘prik­schilde­ren’. En dat het niet een onlangs uit Engeland overgewaaide rage betreft.

Maar de ‘smoking gun’ die herziening van de tatoeërgeschiedenis noodzakelijk maakt, behoort toe aan het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden. Het betreft een stukje huid met een getatoeëerd paartje, omlijst door cherubijntjes, een kroontje, de initialen PH en het jaartal 1765. Dat is drie jaar voordat James Cook met de Endeavour afreisde naar de Stille Zuidzee. Dit stukje huid is, voor zover bekend, het oudste tastbare bewijs van modern westers tatoeëren.

We hebben aan James Cook te danken dat het Tahitiaanse woord tatau wereldwijd verbasterd zou worden tot tattow, tattoo, tatouage, tatuaje, Tätowierung of tatoeage.En de Britse marine heeft ongetwijfeld bijgedragen aan de populariteit van het tatoeëren onder Europese en Amerikaanse zeelieden. Maar de echte pioniers moeten we toch zoeken onder het ‘gemene volk’, zoals de geliefde van Barbara Vanini.

Als de geïllustreerde zeeman ouder is dan veronder­steld, en als kapitein Cook niet het startsein heeft gegeven, wat is dan de oor­sprong van het verschijnsel? Een mogelijke verklaring is dat de zeevarende Europeanen al veel eerder in con­tact kwamen met getatoeëerde volkeren en het gebruik veel vroeger hebben overgenomen. De Amerikaanse schrijver Herman Melville geeft in zijn Moby Dick (1851) voedsel aan deze theorie. Als voormalig zeeman en walvisvaarder had hij enig recht van spreken toen hij de walvisjager typeerde als ‘de pionier die rondsnuffelde in de verste en onbekendste uithoeken van de aarde’.

Melville haalt zijn neus op voor gelauwerde ontdekkingsreizigers als hij zijn betoog over de walvisjager ver­volgt: ‘Hij heeft de zeeën en archipels verkend die niet in kaart zijn gebracht en waar nog nooit een Vancouver of Cook heeft gevaren.’ Om vervolgens te benadrukken dat ‘tal van anonieme kapiteins (…) zijn uitgevaren die even groot waren als die Cook of die Krusenstern van u’.

De ik-persoon in Moby Dick, Ishmael, beschrijft met een mengeling van bewondering en afgrijzen het met grote vier­kanten getatoeëerde gezicht van zijn Nieuw-Zeelandse vriend en medebemanningslid Quee­queg. Wie Moby Dick heeft gelezen is niet meer van de overtuiging af te brengen dat het ruige volk van Amerikaanse, Britse of Hollandse walvisvaarders veel eerder in de verleiding moet zijn gekomen zich door bevrien­de inheemsen te laten tatoeëren dan de mannen van Cook.

Maar er is een andere mogelijkheid: de ‘terug-van-nooit-weggeweest’-hypothese. Deze sluit de eerste verklaring niet uit, maar kan dienen als aanvulling.

In de Prehistorie en Oudheid was het tatoeëren in delen van Europa een gangbaar fenomeen. Sommige menhirs en grotschilderingen tonen mensen met een versierde huid, mogelijk tatoeages. Sinds de spectaculaire vondst van de 5000 jaar oude ijsmummie Ötzi in het Ötztal op de grens van Oostenrijk en Italië (1991) is deze uitgegroeid tot een icoon van een getatoeëerde oer-Europeaan.

De Griekse historicus Herodotus maakte melding van de getatoeëerde Scythen en Thraciërs in Zuidoost-Europa. De Romeinen verbaasden zich over de getatoeëerde Kelten in Brittannië, met name de Picten, die er hun Latijnse benaming aan overhielden (picti betekent ‘geverfden’). Zelf gebruikten de Romeinen tatoeages om hun gevangenen te merken. Dat gebeurde waarschijnlijk ook bij vervolgde christenen, die een getatoeëerd kruis of vissymbool (ichtus) vervolgens ook als ereteken droegen. Tussen de elfde en de zeventiende eeuw zijn er bijna geen gedocumenteerde voorbeelden bekend van getatoeëerde Europeanen.

Toch is het niet waarschijnlijk dat de kennis van het oude gebruik in de Late Middeleeu­wen werkelijk hele­maal was verdwenen. Aannemelijker is dat het tatoeë­ren, net als zoveel voorchristelijke tradi­ties, is blijven voort­bestaan in de marge van de samenle­ving.

De Oostenrijkse etnologen Michael en Arthur Haberlandt opperden in hun studie Die Völker Europas und ihre volkstümliche Kultur (1928) dat het tatoeëren onder zeelieden, schippers, mijnwerkers, handwerkslieden, soldaten en boerenknechten sinds de Middeleeuwen nooit volledig is uitgestorven. Zonder daar overigens bewijzen voor aan te dragen.

De wetenschappelijke belangstelling voor volkscultuur kwam pas op ten tijde van de Romantiek. Negentiende-eeuwse onderzoekers als de Fransman Alexandre Lacassagne en de Belg Louis Vervaeck hebben beschreven hoe ambachtslieden als metse­laars, wijn­bouwers en kleermakers een getatoe­ëerd symbool droegen van hun ambacht. De symbolen waarmee zij zich tooiden, wekken de indruk van een oude tradi­tie. Moge­lijk een die was geworteld in het gildestelsel. Wie zal het zeggen? Misschien is het tatoeëren sinds de kerstening van Europa inderdaad onafgebroken blijven voort­bestaan in de beslotenheid van bepaalde bevolkingsgroepen.

Het laatste woord is er nog niet over geschreven. Omdat de serieuze belangstelling voor de geschiedenis van het tatoeëren nog niet zo oud is, kan er uit archieven of museumdepots nog verrassend materiaal tevoorschijn komen.