De geschiedenis laat haar sporen na. Monumenten, voorwerpen en graven herinneren aan bijna vergeten personen. Hun verhaal wordt hier verteld. Deze keer de collegedictaten van NSB-leider Anton Mussert (1894-1946) in het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie.
Anton Mussert was een braaf student. Zijn collegedictaten zijn een toonbeeld van netheid. Van de omslagen is de rechterbovenhoek afgeknipt, waarna Mussert op het papier daaronder nauwgezet de titel van het vak schreef. De pagina’s vulde hij in een regelmatig handschrift. Nergens een verveelde krabbel, nooit een snelle tekening in de marge. Geconcentreerd moet hij de hoogleraren aan de Technische Hogeschool in Delft hebben gevolgd.
Orde gaf Mussert volgens biograaf Jan Meyers `een genotsbeleving’; Loe de Jong diagnosticeerde een `dwangneurotische trek’. Pietluttig zou hij zijn hele leven blijven. Een medewerker van de NSB-leider herinnerde zich later: `Zijn werkkamer leek net een postkantoor. Alles lag er keurig. Van tijd tot tijd inspecteerde hij op het hoofdkantoor de inhoud van de kasten. Bij mijn adjudant zei hij eens: “Je zou een 10 gekregen hebben als daar onderaan niet een stukje papier scheef lag.”’
Mussert begon zijn ingenieursstudie in 1912. Eigenlijk had hij bij de marine gewild, maar daarvoor was hij wegens slechte ogen afgekeurd. Ook toen hij zich na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bij een kazerne meldde, werd hij weer naar huis gestuurd. De commandant wist niet goed wat hij met deze vaderlandslievende vrijwilliger aan moest.
De student bezocht ondertussen ijverig de colleges. Door geldgebrek had hij weinig studieboeken, dus moest hij het van zijn dictaten hebben. Trouwe aanwezigheid deed het bovendien goed bij de professoren. De jongeman, immer gehuld in hetzelfde bruine pak, was een onopvallende student. Soberheid en ernst tekenden hem. Hij woonde nog thuis, was geen lid van het corps en had weinig contact met medestudenten. Uitgaan deed hij nooit, evenmin als roken en drinken. Hij speelde liever patience met zijn zusje Coby.
Anti-Duits
Maar volgens studiegenoot Willem Schermerhorn, een van de weinigen die – hoewel oppervlakkig – contact met Mussert hadden, schemerde onder dit uiterlijk rimpelloze karakter een onvermoede felheid. De latere premier noemde hem `geen querulant, maar wel een man die tegen de draad inging’. Dat zou Mussert in zijn latere leven nog overtuigend bewijzen.
In het collegejaar 1915-’16 liep hij colleges staatsrecht bij de reactionaire hoogleraar J.H. Valckenier Kips. Die pleitte onder meer voor het afschaffen van de democratie, die hij verantwoordelijk hield voor de lamentabele situatie waarin het vaderland zich volgens hem bevond. De overeenkomsten in het gedachtegoed van de hoogleraar en de latere NSB-leider zijn treffend.
Zo noteerde Mussert op college: `De partijpolitici hebben het op hun geweten dat Nederland in 1810 z’n zelfstandigheid verloor. Het geschreven recht verzet zich tegen de heerschappij van de Tweede Kamer. Tegenwoordig een streven om de grondwet weg te werken, om alle hinderpalen weg te hebben, die de omverwerping van de monarchie mogelijk maakt.’
Toch is er geen enkele aanwijzing dat Mussert door Valckenier Kips is beïnvloed, zoals wel eens is gesuggereerd. Het tegendeel lijkt eerder het geval, want in politiek opzicht was hij het zeer oneens met de hoogleraar. Deze steunde tijdens de Eerste Wereldoorlog Duitsland, terwijl Mussert fel anti-Duits was.
Maakte de hoogleraar, die zijn mening niet verborg, op het laatste college een pro-Duitse opmerking? Tergde hij Mussert hiermee zo dat deze zijn hang naar netheid even vergat? Het heeft er alle schijn van. Onder het dictaat veroorloofde Mussert zich namelijk een zeldzame uitbarsting. Met opgewonden letters schreef hij: `Knaleffect. Hoera, Hoera, Vive la France, weg met de moffen!’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
