Home Stille Getuigen

Stille Getuigen

  • Gepubliceerd op: 22 juni 2004
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Marcel Broersma
  • 3 minuten leestijd

De geschiedenis laat haar sporen na. Monumenten, voorwerpen en graven herinneren aan bijna vergeten personen. Hun verhaal wordt hier verteld. Deze keer het monument voor de schilder Jozef Israëls (1824-1911) aan het Hereplein in Groningen.


Bij zijn dood in 1911 was de schilder Jozef Israëls wereldberoemd. Kranten in binnen- en buitenland stonden vol loftuitingen, winkels maakten rouwetalages en stapels kransen sierden de ‘groeve van den grootste schilder van de 19e eeuw’. Zijn geboortestad Groningen kon hierbij niet achterblijven, al had de schilder er maar zestien jaar gewoond. Want was Israëls niet in belangrijke mate verantwoordelijk voor ‘de goede meening, die men van Noorderlingen in de rest van ons vaderland koestert’? Een monument was wel het minste wat de stad terug kon doen.

De opdracht werd gegund aan de beeldhouwer Abraham Hesselink. Hij maakte geen portret van Israëls, zoals voor de hand lag, maar verbeeldde diens belangrijkste schilderij: Langs moeders graf (1856). Dit was zo diep in het collectieve geheugen gegrift dat iedereen het voetstoots zou herkennen. Op de sokkel onder het bronzen beeld plaatste Hesselink een bas-reliëf van Israëls en diens naam.

Langs moeders graf markeerde niet alleen een ommekeer in Israëls carrière, maar introduceerde ook het realisme in Nederland. De schilder maakte op de wereldtentoonstelling van 1855 in Parijs kennis met de metershoge schilderijen van Scandinavische en Duitse kunstenaars. Hun dramatische, maar ingetogen geschilderde scènes uit het volksleven werden alom geprezen.

De lof stond in schril contrast met de reacties op Israëls eigen inzending: een historiestuk over het verzet van Willem van Oranje tegen landvoogdes Margaretha van Parma. Eenmaal thuis besloot Israëls zich ook aan een realistisch genrestuk te wagen. Hij schilderde in sobere kleuren een visser die terugkeert van de vangst. Op de arm heeft hij zijn dochtertje en aan de hand zijn zoontje. Dat kijkt vragend naar hem op als ze het graf passeren waarin hun moeder ligt. De visser kijkt strak naar de grond.

Israëls speelde volgens kunsthistorica Dieuwertje Dekkers met twee bekende motieven: dat van de thuiskomst van de visser en dat van de weduwe aan het graf. Door ze om te draaien – de thuiskomst was hier niet vrolijk zoals gebruikelijk en het is de man die rouwt – werd het onderwerp spannend. Critici en toeschouwers vielen massaal voor het doek, dat het verdriet van het gezinnetje voelbaar maakte.

Nicolaas Beets leefde zich in het jongetje in: ‘Maar toen wij langs het kerkhof togen,/ zijn hand de mijne neep,/ zag ik hem aan met vochtige oogen,/ ten blijk dat ik ’t begreep./

“Had ik dien blik maar niet geslagen!”/ herhaal ik duizend keer:/ ’t gelaat, dat toen mijn oogen zagen,/ vergeet ik nimmermeer.’ Leed verkocht, en Israëls maakte van het vissersgenre zijn specialiteit. De ‘meester van het sentiment’ verviel net niet in kitsch, al was zijn werk door de vele bestellingen wisselend van kwaliteit.

Aan het eind van zijn leven herontdekte Israëls zijn wortels; steeds vaker koos hij voor joodse en bijbelse voorstellingen. Volgens de bekende criticus Albert Plasschaert uitten de kenmerken van ‘het joodsche ras’ zich in het dramatische en het romantische karakter van zijn werk. Zelf vond Israëls het maar onzin: ‘Is er verschil tussen een joodse en een niet-joodse zee?’ vroeg hij retorisch.
Volgens de nationaal-socialisten wel. In 1943 vernielden twee WA-mannen het monument met houwelen. Israëls portret werd uitgekapt; het bronzen kinderkopje rolde over de klinkers. Na de oorlog werden het teruggevonden in het kolenhok van het voormalige WA-hoofdkwartier. Bij de onthulling van het gerestaureerde beeld zei de burgemeester dat het in de oorlog aan betekenis had gewonnen. Het toonde dat ‘er toch nog waarden zijn, die uitgaan boven het tijdelijke, nl. dat de menschen broeders zijn’.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Interview

Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’

Oud-VVD-leider en oud-vicepremier Hans Wiegel roemde in 2017 de Britse staatsman Winston Churchill om zijn moreel leiderschap tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Hij was van doorslaggevende betekenis.’ Wanneer hoorde u voor het eerst van Winston Churchill?‘Ik zal een jaar of twaalf zijn geweest, ik meen dat dit op school was.’ Maakte hij meteen indruk op u?‘Ik...

Lees meer
De olifant van Karel de Grote
De olifant van Karel de Grote
Artikel

Trump krijgt een vliegtuig cadeau, Karel de Grote kreeg iets veel opvallenders

Een Qatarees cadeau leidt tot ophef in de VS: het emiraat wil president Donald Trump een vliegtuig ter waarde van 400 miljoen dollar schenken. Diplomatieke giften zijn al sinds de Oudheid een belangrijk onderdeel van internationale betrekkingen. Zo kregen heersers vroeger olifanten, relikwieën en koffieplantjes cadeau. President Trump vindt de controverse rond het cadeau uit...

Lees meer
Jager met jachthonden
Jager met jachthonden
Beeldessay

Nederlanders maken zich al eeuwen druk over de jacht

Tijdens een jachtpartij schoten edelen van de Republiek onbelemmerd vele dieren. Eind achttiende eeuw kwam daar steeds meer verzet tegen. Maar niet uit dierenliefde. Het was een verslavend tijdverdrijf. Met een horde achter het wild aan stuiven of juist in je eentje dieren besluipen. Te paard, ondersteund door jachthonden of valken, schoten jagers ‘edel wild’,...

Lees meer