Signalementen (boeken)

Een selectie uit recent verschenen boeken over de Tweede Wereldoorlog

Hitler. Een korte biografie
A.N. Wilson
239 p. Spectrum, € 17,50

Dit is een handzame en mooi geschreven biografie van Hitler. A.N. Wilson is een Engelse schrijver, en biograaf van Jezus en Paulus, maar ook van Tolstoi en sir Walter Scott. Wilson wijst op de extreme luiheid van Hitler. Hij had echter één groot talent: hij kon mensen in vervoering brengen. ‘Hitler behoorde tot de toekomst van het gesproken woord, een toekomst waar Walt Disney, televisie en film deel van uitmaakten. Hitler was de eerste en meest hypnotiserende artiest van de postgeletterdheid.’ Veel aandacht besteedt Wilson aan de lijfarts van Hitler, dr. Morell, die de patiënt volspoot met middelen die zijn geestelijke gesteldheid bepaald niet vooruithielpen. Dé biografie van Hitler blijft voorlopig de tweedelige studie van Ian Kershaw. Wie opziet tegen dit enorm omvangrijke en niet altijd lekker geschreven werk kan terecht bij Wilson.


Oorlogsmythen. Willem Frederik Hermans en de Tweede Wereldoorlog
Ewoud Kieft
288 p. De Bezige Bij, € 18,90

Ewoud Kieft (1977) is de belangrijkste Nederlandse jonge historicus van dit moment. Hij schreef over de ideeënstrijd ten tijde van het opkomend nazisme en promoveerde op het oorlogsenthousiasme van 1914. Kieft laat in Oorlogsmythen zien dat de schrijver W.F. Hermans van grote betekenis is geweest voor de manier hoe wij in Nederland tegen de Tweede Wereldoorlog aankijken. In vier hoofdstukken belicht hij de relatie Hermans en Tweede Wereldoorlog: biografisch, filosofisch, historisch en politiek. Voorbijkomen: de aanmelding van Hermans bij de Kultuurkamer, de zelfmoord van zijn zus in mei 1940 en natuurlijk de affaire-Weinreb. De houding van Hermans plaatst Kieft tegenover die van zijn grootvader, die in het verzet zat en de oorlog niet overleefde. Uiteindelijk kiest Kieft voor het idealisme van zijn opa, dat hem toch liever is dan het cynisme van Hermans.


Vuile oorlog in Den Haag. Bestrijding van het communistisch verzet tijdens de Duitse bezetting
R. Harthoorn
573 p. Van Gruting, € 39,90

De schrijver van dit boek, natuurkundige en econoom Rudi Harthoorn, dook in het oorlogsverleden van zijn vader. Hij wilde weten hoe het mogelijk was dat Willem Harthoorn op 12 augustus 1941 tegelijk met tientallen Haagse communistische verzetsmensen werd gearresteerd. Willem Harthoorn was kort daarvoor uitvoerend leider geworden van de Vonkgroep, een communistische verzetsgroep die bestond uit ongeveer driehonderd personen. Hij belandde in diverse concentratiekampen, maar overleefde de oorlog en legde zijn belevenissen vast in Verboden te sterven. De eindconclusie van zoon Rudi is niet mals: ‘Diverse burgemeesters, hoofdcommissarissen en politiefunctionarissen hebben zich voor en tijdens de bezetting beziggehouden met onwettige praktijken die tot de dood hebben geleid van ruim 250 communisten uit de Haagse regio.’ Bovendien: ‘Na de oorlog hebben rijks- en gemeentelijke overheden alle machtsmiddelen ingezet’ om deze praktijken te verbergen.


Het fenomeen Anne Frank
David Barnouw
178 p. Bert Bakker, € 18,95

David Barnouw is woordvoeder van het NIOD en daarnaast Anne Frank-deskundige. Het fenomeen Anne Frank is een vermakelijk boek waarin de opkomst van de Anne Frank-industrie wordt geschetst. Ik was het vergeten, maar Barnouw herinnert ons eraan dat de Nederlandse staat rond 2000 maar liefst 300.000 dollar betaalde voor een aantal blaadjes dat ooit verwijderd was uit het dagboek. Uiteraard valt ook alles te lezen over de inmiddels wereldberoemde kastanjeboom in de tuin van het Achterhuis.
Veel minder bekend dan Anne Frank werd Etty Hillesum, die in de oorlog ook een dagboek bijhield. Etty had een broer, Mischa, over wie Jan Willem Regenhardt een biografie schreef: Mischa’s spel en de ondergang van de familie Hillesum (326 p. Balans, € 19,95 – met cd). Mischa was een muzikaal wonderkind. Hij componeerde en speelde betoverend piano. Net als zijn zus overleefde hij de oorlog niet.


Soldaten. Over vechten, doden, sterven
Sönke Neitzel en Harald Welzer
487 p. Ambo, € 29,95

Tijdens de Tweede Wereldoorlog luisterden de Britten en Amerikanen hun gevangengenomen Duitse Wehrmacht-militairen af in de geallieerde kampen. Bij toeval werden in 2001 150.000 pagina’s van de letterlijke verslagen van deze afluisterpraktijken ontdekt. Hierin vertellen de soldaten elkaar haast nonchalant over de gruweldaden die ze hebben gepleegd. Een Duitse piloot bekent dat het hem genoegen verschafte om wegen vol met vluchtende burgers te bombarderen: ‘Het was een groot succes, prachtig, indrukwekkend en fantastisch.’ Onderling spreken de soldaten over militaire geheimen, over de vernietiging van de Joden, maar ook over futiele zaken, zoals de vraag of het bordeel in Parijs goedkoper is dan dat in Bordeaux. Op basis van de afluisterverslagen tonen historicus Sönke Neitzel en sociaal psycholoog Harald Welzer hoe soldaten in oorlog denken en voelen. Ze laten zien dat de moraal en mentaliteit van soldaten in elke oorlog dezelfde zijn.


Spoor naar Woeste Hoeve. De zoektocht naar de geëxecuteerde piloot Czeslaw Oberdak
Richard Schuurman
357 p. Verloren, € 25,00

Op 8 maart 1945 schoot een Duits vuurpeloton bij Woeste Hoeve 117 mannen dood als vergelding voor de aanslag op SS-generaal Hanns Rauter. Onder de doden bevond zich de 23-jarige Poolse oorlogsvlieger Czeslaw Oberdak. Niemand (her)kende hem en hij werd naamloos begraven. Aangespoord door een brief van Oberdaks zus, die onvermoeibaar was blijven zoeken naar haar verdwenen broer, verdiepte journalist Richard Schuurman zich in deze zaak. Uiteindelijk kreeg de naamloze dode zijn identiteit terug.
Tienduizend Amerikaanse soldaten liggen begraven in het Limburgse dorp Margraten. Ze namen deel aan operaties als Market Garden. De verhalen van deze soldaten zijn bewaard gebleven dankzij het unieke netwerk van adoptanten dat de inwoners van Margraten in 1945 oprichtten. Over dit herinneringsfenomeen schreef Peter Schrijvers De Margraten Boys (331 p. Manteau, € 21,95).


De pianiste van Theresienstadt
Alice Herz-Sommer
240 p. Boekerij, € 18,95

Vlak voor 4 en 5 mei verschijnen er elk jaar nog tal van egodocumenten over de Tweede Wereldoorlog. Ik heb er drie geselecteerd. Allereerst De pianiste van Theresienstadt. Alice Herz-Sommer overleefde het kamp dankzij haar pianospel. Groten der aarde lazen het boek: ‘Geeft moed, hoop en vertrouwen voor de toekomst’ (Hillary Clinton), ‘Ik was diep ontroerd’ (Nelson Mandela) en ‘Gewoonweg briljant’ (Henry Kissinger).
Vlucht naar het oosten (264 p. Nijgh & Van Ditmar, € 19,95) door Bronia Davidson. Davidson komt uit een Pools-Joodse familie, die in 1939 vluchtte richting het oosten en terechtkwam in Siberië en Oezbekistan.
Assistent van Mengele. Patholoog-anatoom in Auschwitz-Birkenau (207 p. Verbum, € 19,50) door Miklós Nyiszli is een van de bekendste Holocaust-klassiekers, geschreven vlak na de Tweede Wereldoorlog. Nyiszli was een Joodse arts die deel uitmaakte van een Sonderkommando, gevangenen die onder dwang moesten meehelpen met het moorden. Gruwelijke getuigenis.


Praag fataal
Philip Kerr
376 p. Boekerij, € 19,95

Kerr is de beste thrillerschrijver van dit moment. Hij oogst terecht roem met zijn Bernie Gunther-serie, over een Duits politieagent tijdens de Tweede Wereldoorlog. Praag fataal is het zesde deel. Centraal staat deze keer Reinhard Heydrich. Gunther wordt aangesteld als zijn lijfwacht en moet de moord op een van Heydrichs adjudanten oplossen. Geeft een indringend beeld van het verziekte nazimilieu.
Heydrich speelt ook de hoofdrol in Mendelssohn op het dak (253 p. Cossee, € 21,90) door Jiří Weill, een roman uit 1960, die nu voor het eerst in Nederlandse vertaling verschijnt. Heydrich ontdekt op het dak van het Praagse concertgebouw het standbeeld van de Joodse componist Mendelssohn. Dat moet natuurlijk weg.