In 1967 ging een groep augustinessen uit Heemstede op bezoek in Lourdes. Voor de ingang van de Rozenkransbasiliek lieten ze zich op de foto zetten: allemaal in donker habijt met een hoekige witte kap en een kruisje op de borst. Een jaar later ging er weer een groep van dezelfde congregatie. Ook nu lieten de nonnen zich op dezelfde plek portretteren. Het plaatje ziet er heel anders uit: de zusters dragen nu allemaal een gewone donkere jurk en hebben niets meer op het hoofd – het kruisje is gebleven.
Prachtig zijn de twee foto’s naast elkaar afgedrukt op bladzijde 892 en 893 van Ex caritate. Het zijn twee pagina’s die ik in de weken dat ik deze zware, bijna 1200 bladzijden dikke turf met me meesleepte met plezier liet zien.
De verbazing bij mijn publiek was echter het grootst als ik de bladzijde omsloeg. Weer een jaar later, in 1969, toog er opnieuw een groep dames – dat woord is hier helemaal van toepassing – naar Lourdes. Nu zijn ze op de foto niet meer als groep herkenbaar: allemaal dragen ze hun eigen, vaak nogal lichtgekleurde kleren en slechts een enkel kruisje is nog zichtbaar.
Wat een veranderingen in twee jaar tijd! Het is deze revolutie die in feite de rode draad vormt in de lijvige studie die theologe Annelies van Heijst en historicae Marjet Derks en Marit Monteiro schreven over tienduizenden actieve vrouwelijke religieuzen, die lid waren van zo’n negentig congregaties in Nederland. Die rode draad wordt op twee manieren tegen het licht gehouden.
Enerzijds vond er in de jaren zestig werkelijk een grote ommekeer plaats. De leefregels werden versoepeld, en handelen en denken ondergingen een transformatie. Er waren toen bijna 30.000 zusters, in verhouding tot het aantal katholieken veel meer dan in vergelijkbare landen. Rond 1970 was er een grote uittredingsgolf; nieuwe aanmeldingen daalden tot een minimum. De vergrijzing zette in. Vandaag de dag zijn er nog ruim 5000 vrouwelijke religieuzen over.
Anderzijds relativeren de auteurs de vernieuwing van de jaren zestig overtuigend. Ook in eerdere tijdvakken deden zich allerlei wijzigingen voor. Het hoogste aantal intredingen, 1214, werd bereikt in 1934 – die vrouwen leefden dertig jaar later in meerderheid nog –, maar in de jaren vijftig was dat aantal al gehalveerd.
Wat interessanter is: al sinds begin jaren vijftig werd gehamerd op de noodzaak van vernieuwing, juist vanuit het Vaticaan. Een klein groepje mannelijke geestelijk begeleiders zat de nonnen nogal autoritair achter de vodden. Ze zouden en moesten spiritueler, geestelijker worden: minder uiterlijke gehoorzaamheid, meer persoonlijke beleving. Voor sommigen was dat een zegen, voor anderen stortte een vertrouwde wereld in.
Dat soort analyses maakt dit boek ook interessant voor wie niet per se geïnteresseerd is religiegeschiedenis, maar wel in cultuurgeschiedenis. Ex caritate is een boek dat vooral ook onder sociale geschiedenis thuishoort. Ondanks eeuwenoude, internationale precedenten gaat het in de kern om een typisch twintigste-eeuws verschijnsel. Pas in 1917 werden ordes die zich helemaal aan onderwijs of zorg wijdden – hier en in de koloniën of de derde wereld – kerkrechtelijk volledig erkend. Het levert het beeld op van vrouwen die privé vaak onder de knoet van groep en leiding zaten, maar tijdens hun werk juist heersten over leken.
Ook maatschappelijk liepen ze vaak voorop. Dankzij religieuzen waren er in het bijzonder onderwijs bijvoorbeeld meer vrouwelijke leerkrachten. De auteurs laten zien hoe de werkzaamheden van nonnen in de geschiedenis van de zorg vaak over het hoofd zijn gezien. Voor er formele opleidingen waren, werden er intern veel praktische vaardigheden overgedragen. De vrouwen bepaalden het verschil tussen iets en niets.
Dankzij de kaders met losse verhalen en illustraties is Ex caritate een heerlijk blader- en leesboek. De auteurs vertellen heel veel verschillende, soms tegenstrijdige verhalen vanuit wisselende perspectieven. Ze doen dat steeds binnen een uiterst evenwichtig analytisch kader, waarbij ze oude beelden corrigeren, maar ook moderne sprookjes, die de geschiedenis te veel naar eigen hand zetten, ontmaskeren.
Annelies van Heijst, Marjet Derks en Marit Monteiro
Ex caritate. Kloosterleven, apostolaat en nieuwe spirit van actieve vrouwelijke religieuzen in Nederland in de 19e en 20e eeuw
1195 p. Verloren, € 55,00
Dit artikel is exclusief voor abonnees
