Amsterdam sloeg een flater door te experimenteren met riolering

Deze nieuwe generatie wetenschappers – de zogeheten hygiënisten – baseerden hun waarschuwingen op statistieken, maar die manier van denken was veel bestuurders nog vreemd. Waartoe zou hun ingrijpen in de strontafvoer moeten leiden? zo vroegen zij zich af. Tot lagere sterftecijfers? Dat was in een abstractie die veel van hen weinig zei. De grondwet van 1848 van Johan Rudolf Thorbecke bracht evenmin een oplossing, want die wees de gemeenten aan als verantwoordelijken voor lokale problemen. En die deden weinig. Pas de laatste decennia van de negentiende eeuw sloeg de sfeer onder druk van sociale verbeteraars om en gingen de steden over tot actie.  

Ze begonnen na te denken over manieren om hun afvalproblemen op te lossen. Sinds eeuwen kenden Hollandse steden eenvoudige rioleringen: sommige huizen loosden via een buis op een gracht of een kanaal. Daarnaast liepen er open riolen – verdiepte goten – langs de straten, waarin regenwater en afval werden weggespoeld. Maar van een rioleringsstelsel met op elkaar aangesloten ondergrondse buizen was geen sprake.  

Omdat de overheid niets voorschreef, begon iedere plaats zelf te experimenteren. Vanaf 1870 kwam een systeem op waarbij ontlasting in tonnen werd opgehaald. De inhoud ervan werd centraal verzameld en als mest verkocht. Daarnaast kregen de eerste steden een spoelstelsel, zoals dat nu algemeen gebruikelijk is. Maar vanaf 1864 tekende zich nog een derde mogelijkheid af. 

Entree Charles Liernur. Deze ambitieuze ingenieur beweerde dat hij de beste oplossing voor het rioleringsprobleem had, gebaseerd op luchtdruk. Hij wist velen te overtuigen, maar door zijn polemische karakter minstens evenzovelen van zich te vervreemden. In zijn stelsel werden uitwerpselen via buizen dankzij luchtdruk weggezogen en centraal opgevangen. Om stankoverlast en gevaarlijke dampen te voorkomen, werden in de buizen kleppen geïnstalleerd. Net als het tonnensysteem was zijn ontwerp gebaseerd op het verzamelen van fecaliën. Hij vermeed in zijn presentaties overigens het woord ‘riool’, vanwege de negatieve bijklank. 

Den Haag, Leiden, Dordrecht en Amsterdam deden proeven met zijn pneumatische stelsel. Uiteindelijk ging alleen Amsterdam ermee door, hoewel de hoofdingenieur van de stad Jacobus van Niftrik het na een bezoek aan Londen ontraadde. De gemeenteraad vond het een interessante innovatie en de rijke burgers wilden graag zo’n vernieuwende techniek in hun huis.  

Vanaf 1870 voerde de stad het Liernur-stelsel in nieuwe wijken in. Het idee was dat de forse investeringen in het stelsel werden gecompenseerd met de verkoop van de mest die het opleverde. Het systeem werd niet in achterbuurten aangelegd, omdat uit chemische analyses was gebleken dat de poep daar van lage kwaliteit was. Rijkere mensen, met een gezonder dieet, produceerden meer en betere stront dan armen die op de rand van de ondervoeding balanceerden.  

Bijkomend voordeel van zijn systeem was volgens Liernur dat grachten en rivieren niet vervuild raakten met ontlasting, omdat die immers werd opgevangen. Landbouwkundigen en hygiënisten behoorden daarom tot de voorstanders. Maar het systeem was duur en technisch gecompliceerd door alle kleppen en buizen. Technici pleitten dan ook voor het spoelstelsel. Over de vervuiling van kanalen en rivieren maakten zij zich minder druk: de natuur zou het water zelf wel zuiveren. 

De rioleringsaanleg kwam bijna overal traag op gang. Steden hadden anderhalve eeuw niet noemenswaardig hoeven uitbreiden, maar nu de spades de grond in konden liepen ze tegen tal van problemen aan. Ze hadden niet het geld en de technische middelen om grootschalig te opereren. Verder moesten ze juridische problemen overwinnen en legden ze het af tegen hardnekkige viespeukerij. Voor de aanleg van een buizenstelsel moest nogal eens worden gegraven in percelen van particulieren, die daar niet altijd aan mee wensten te werken. Bovendien was het niet mogelijk fecaliën te ‘onteigenen’. Ze bleven van de producent, die er naar eigen dunken over mocht beschikken en kon besluiten ze zelf als afval te verkopen. Als mensen mesthopen in hun achtertuin aanlegden, traden gemeenten er daarom vaak niet tegen op.  

Lastig was ook dat niet iedereen stront vies vond. Velen – vooral in de achterbuurten – moesten echt nog hygiënisch leren leven en waren moeilijk te overtuigen van de nieuwste wetenschappelijke inzichten. Andere landen hielden minder rekening met dit soort individuele nukken. Steden als Londen, Parijs en Brussel drukten grote stedenbouwkundige hervormingen erdoorheen met een beroep op het algemeen belang.  

Een uitzondering in Nederland was Rotterdam. Deze stad koos wel voor een grootschalig plan, geïnspireerd door het spoelstelsel van Hamburg. Via ondergrondse riolen moesten alle fecaliën en het afvalwater tegelijk worden afgevoerd. Het riool werd doorgespoeld met water uit de Maas en via de Nieuwe Waterweg belandde al het vuil in zee. Het duurde veertig jaar om dit stelsel in te voeren. Tot die tijd had Rotterdam wat heel chic een système libre heette: verschillende stelsels naast elkaar. Er bestond ook een tonnensysteem en er was even sprake van een Liernur-stelsel. 

Toen een nieuw stadsdeel aan de overkant van de Maas, op het Noordereiland en in de polder Feijenoord, werd ontwikkeld, kwam Liernur zelf zijn benadering bepleiten. Hij en zijn medestanders verklaarden dat bij een spoelstelsel alle viezigheid uit de nieuwe wijken de Maas zou vervuilen. ‘Een zwarte stroom’ zou de rivier tekenen. Maar de gemeente liet zich niet overtuigen: de loop van de Maas was verbeterd en bij lozing verdwenen de zwarte strepen in een mum. De stad sloot de nieuwe uitleg aan op een spoelstelsel dat in Nederland technisch onovertroffen was. Zo maakte het gebruik van stoomgemalen die ondergrondse hoogteverschillen wisten te overbruggen. 

Amsterdam bleef ondertussen vasthouden aan het Liernur-stelsel. In 1888 maakten 50.000 Amsterdammer er gebruik van en negen jaar later al 85.000. Toch doken er steeds problemen op. Als het hard vroor, liep de afvoer vast. Het systeem functioneerde bovendien alleen goed als de gebruikers zich aan de instructies hielden en daar ging het fout. Omdat de ontlasting gebruikt zou worden als mest, mocht die niet worden verdund, maar veel mensen lieten hun afvalwater toch via het buizenstelsel weglopen. Al dat afwas- en badwater leidde tot onverkoopbare mest, wat een financiële ramp vormde. Het systeem kostte daardoor meer dan het opleverde.  

Lienur verzon gauw een oplossing: hij zou de dunne smurrie inkoken tot poudrette, kunstmest van menselijke uitwerpselen. Maar dat maakte nog meer investeringen noodzakelijk en boeren hadden helemaal geen zin om de poudrette op hun land uit te strooien. Ook bleek dat de grachten nog steeds vervuild raakten doordat er toch op werd geloosd door bedrijven en huishoudens. 

Buitenlandse delegaties kwamen op excursie naar Amsterdam om te kijken hoe het er daar aan toeging, maar geen enkele buitenlandse stad nam het Liernur-stelsel over. Het gold zelfs als voorbeeld van hoe het niet moest. Desondanks bleef de Dienst Publieke Werken decennialang volhouden dat dit systeem voor Amsterdam het meest geschikt was; de verantwoordelijken waren er helemaal mee vergroeid geraakt. 

Tot de nieuwe directeur Publieke Werken met duidelijke onderbouwingen op de tekortkomingen wees. In 1902 erkende de Amsterdamse gemeenteraad dat het systeem niet werkte en besloot het niet verder uit te breiden. Pas tien jaar later werd het helemaal afgeschaft en werden alle buizen opgegraven en afgevoerd. 

Wat het Liernur-stelsel ook fataal werd, was de komst van de waterleiding. Die bleek makkelijk te combineren met het spoelstelsel en een riolering waarin alle soorten vloeibaar afval in één keer konden worden meegenomen. Ook het tonnenstelsel, dat korte tijd populair was, kon daar niet tegenop. Het had een goede oplossing geleken omdat het zuivere mest opleverde en technisch makkelijk was in te voeren. Maar het gehannes met tonnen ontlasting door de huizen heen, waarbij soms werd gemorst, vonden steeds meer mensen vies.  

En dat was misschien wel de grootse vernieuwing: in een halve eeuw veranderden de opvattingen over hygiëne sterk. Mensen wilden voortaan op een reukloze, ongecompliceerde manier van hun ontlasting af. Met één druk op de knop voorziet het spoelstelsel daar nog steeds het beste in.