‘Oorlog was geoorloofd om problemen op te lossen’

Willem Melching over de oorzaken van de Eerste Wereldoorlog

‘In 1914 hadden alle betrokken partijen het idee dat ze iets bij oorlog konden winnen. Daarom is de Eerste Wereldoorlog er gekomen. De aanloop ernaartoe is krankzinnig ingewikkeld, maar uiteindelijk komt het erop neer dat politici dachten dat oorlog geoorloofd was om politieke problemen op te lossen.’

Willem Melching (Universiteit van Amsterdam) zoekt op de luisterbox De Eerste Wereldoorlog naar de oorzaken van het conflict, waarover al bijna een eeuw wordt gespeculeerd. Een klassieke verklaring – dat de oorlog het gevolg was van de grote hoeveelheid wapens die Europese mogendheden in een onderlinge wedloop hadden verzameld – wijst hij af: ‘Bewapening heeft niets te maken met echte gewelddadigheid. Tijdens de Koude Oorlog beschikten beide zijden over ongekende arsenalen, maar dat voorkwam juist dat ze elkaar rechtstreeks aanvielen. Veel wapens leiden niet automatisch tot oorlog.’

Een andere traditionele verklaring legt de schuld bij militairen en hun voortdurende focus op allerlei aanvalsplannen. Melching: ‘Het probleem was juist dat alle partijen maar één plan hadden: de massale aanval. Andere opties waren niet aan de orde, en ook politici dachten voordeel te zullen hebben van een oorlog. Daarom zijn de landen elkaar met zulke gigantische legers te lijf gegaan.’

Bij het woord ‘oorlog’ dachten veel Europese leiders aan de conflicten die ze in hun koloniën hadden uitgevochten, en die ze vaak met overmacht hadden gewonnen. Dat verklaart waarom iedereen dacht te zullen zegevieren. Er waren wel mensen die waarschuwden voor een lange loopgravenoorlog, maar politici hoorden liever andere verhalen.

De oorlogszucht bestond overal, maar achteraf heeft vooral Duitsland de schuld gekregen van de agressie. ‘Geschiedenis wordt nu eenmaal vaak geschreven door de winnaars, en daarom lag het voor de hand dat Duitsland lange tijd alle schuld kreeg,’ zegt Melching. ‘Duitsland heeft zich in de aanloop naar de oorlog inderdaad onverantwoord gedragen, maar het was zeker niet de enige dader.’

Het lastige aan de kwestie van de Duitse schuld is dat de nazi’s hard hun best hebben gedaan de geknakte Duitse eer te herstellen. Melching: ‘Daardoor had rehabilitatie van Duitsland na de Tweede Wereldoorlog een slechte naam. Vooral vanaf de jaren zestig geloofden veel Duitsers dat de hele schuld bij Duitsland lag. Dat had te maken met de opkomst van een sterk schuldbesef over de Holocaust. De historicus Fritz Fischer, bijvoorbeeld, trok parallellen tussen 1914 en 1939. Volgens hem waren de situaties vergelijkbaar, en veel Duitsers geloofden dat. Inmiddels is die stelling achterhaald. Bronnenonderzoek heeft duidelijk gemaakt dat ook andere landen willens en wetens grote risico’s hebben genomen.’
Die risico’s liepen uit op een verwoestende oorlog. ‘Er was net een bevolkingsexplosie geweest, waardoor de partijen erg veel soldaten op de been konden brengen,’ zegt Melching. ‘Daar kwam bij dat alle deelnemende landen industrienaties waren, of industrienaties in opkomst, zoals Rusland. Daardoor konden ze hun legers bewapenen met relatief goede, tamelijk dodelijke wapens. Als je je daarmee ingraaft, kun je het lang volhouden.’

Al snel liep de loopgravenstrijd vast, en niemand wist hoe je een dergelijke oorlog weer in beweging kon krijgen. ‘Vier jaar lang hebben militair leiders gezocht naar een uitweg,’ zegt Melching. ‘Uiteindelijk kwamen de Duitsers met stormtroopers: heel licht bepakte, goed getrainde troepen met speciale wapens, zoals pistoolmitrailleurs. Die hadden succes, maar ze wisten niet waar ze heen moesten. Nu eens trokken ze naar Parijs, dan weer naar de kust. Daardoor verloren ze het initiatief. De Engelsen en de Amerikanen vonden intussen de moderne gecombineerde aanval uit, met tanks, vliegtuigen en infanterie.’

De innovaties maakten een einde aan de oorlog, maar inmiddels waren er miljoenen doden gevallen. ‘De wereld was geschokt, en sindsdien is ons denken over oorlogvoeren totaal veranderd,’ zegt Melching. ‘We vinden oorlog niet meer geoorloofd om gewone politieke problemen op te lossen of om het prestige van een land op te vijzelen.

Daarnaast hebben we geleerd nooit aan een oorlog te beginnen als beide partijen min of meer even sterk zijn. Dankzij die les is de Koude Oorlog koud gebleven. Ik vergelijk de zomer van 1914 weleens met de herfst van 1962, toen de Cuba-crisis speelde. Het had toen weer heel erg mis kunnen gaan, maar de hoofdrolspelers hadden op school gehoord wat er in 1914 was gebeurd en welke fouten ze niet moesten maken. Daarom bleven ze voortdurend met elkaar onderhandelen. En ze maakten duidelijk dat er een verschil was tussen wat ze voor de buitenwereld zeiden en wat ze eigenlijk bedoelden. Als John F. Kennedy een felle speech gepland had, waarschuwde zijn broer de Russische ambassadeur dat hij het allemaal zo sterk niet meende. Niemand wilde nucleaire zelfmoord plegen.’

Kennedy gebruikte de strategie van de flexible response, die de NAVO ook omarmde: hij kondigde niet van tevoren aan wat hij zou doen bij elke actie van de tegenpartij, zoals leiders aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog wel hadden gedaan. Daardoor had hij de vrijheid om gematigd te reageren en escalatie te voorkomen. Want op een nieuwe Grote Oorlog zat niemand te wachten.