Home ‘Oorlog was geoorloofd om problemen op te lossen’

‘Oorlog was geoorloofd om problemen op te lossen’

  • Gepubliceerd op: 2 juli 2012
  • Laatste update 02 mei 2023
  • Auteur:
    Geertje Dekkers
  • 5 minuten leestijd

‘In 1914 hadden alle betrokken partijen het idee dat ze iets bij oorlog konden winnen. Daarom is de Eerste Wereldoorlog er gekomen. De aanloop ernaartoe is krankzinnig ingewikkeld, maar uiteindelijk komt het erop neer dat politici dachten dat oorlog geoorloofd was om politieke problemen op te lossen.’

Willem Melching (Universiteit van Amsterdam) zoekt op de luisterbox De Eerste Wereldoorlog naar de oorzaken van het conflict, waarover al bijna een eeuw wordt gespeculeerd. Een klassieke verklaring – dat de oorlog het gevolg was van de grote hoeveelheid wapens die Europese mogendheden in een onderlinge wedloop hadden verzameld – wijst hij af: ‘Bewapening heeft niets te maken met echte gewelddadigheid. Tijdens de Koude Oorlog beschikten beide zijden over ongekende arsenalen, maar dat voorkwam juist dat ze elkaar rechtstreeks aanvielen. Veel wapens leiden niet automatisch tot oorlog.’

Een andere traditionele verklaring legt de schuld bij militairen en hun voortdurende focus op allerlei aanvalsplannen. Melching: ‘Het probleem was juist dat alle partijen maar één plan hadden: de massale aanval. Andere opties waren niet aan de orde, en ook politici dachten voordeel te zullen hebben van een oorlog. Daarom zijn de landen elkaar met zulke gigantische legers te lijf gegaan.’

Bij het woord ‘oorlog’ dachten veel Europese leiders aan de conflicten die ze in hun koloniën hadden uitgevochten, en die ze vaak met overmacht hadden gewonnen. Dat verklaart waarom iedereen dacht te zullen zegevieren. Er waren wel mensen die waarschuwden voor een lange loopgravenoorlog, maar politici hoorden liever andere verhalen.

De oorlogszucht bestond overal, maar achteraf heeft vooral Duitsland de schuld gekregen van de agressie. ‘Geschiedenis wordt nu eenmaal vaak geschreven door de winnaars, en daarom lag het voor de hand dat Duitsland lange tijd alle schuld kreeg,’ zegt Melching. ‘Duitsland heeft zich in de aanloop naar de oorlog inderdaad onverantwoord gedragen, maar het was zeker niet de enige dader.’

Het lastige aan de kwestie van de Duitse schuld is dat de nazi’s hard hun best hebben gedaan de geknakte Duitse eer te herstellen. Melching: ‘Daardoor had rehabilitatie van Duitsland na de Tweede Wereldoorlog een slechte naam. Vooral vanaf de jaren zestig geloofden veel Duitsers dat de hele schuld bij Duitsland lag. Dat had te maken met de opkomst van een sterk schuldbesef over de Holocaust. De historicus Fritz Fischer, bijvoorbeeld, trok parallellen tussen 1914 en 1939. Volgens hem waren de situaties vergelijkbaar, en veel Duitsers geloofden dat. Inmiddels is die stelling achterhaald. Bronnenonderzoek heeft duidelijk gemaakt dat ook andere landen willens en wetens grote risico’s hebben genomen.’
Die risico’s liepen uit op een verwoestende oorlog. ‘Er was net een bevolkingsexplosie geweest, waardoor de partijen erg veel soldaten op de been konden brengen,’ zegt Melching. ‘Daar kwam bij dat alle deelnemende landen industrienaties waren, of industrienaties in opkomst, zoals Rusland. Daardoor konden ze hun legers bewapenen met relatief goede, tamelijk dodelijke wapens. Als je je daarmee ingraaft, kun je het lang volhouden.’

Al snel liep de loopgravenstrijd vast, en niemand wist hoe je een dergelijke oorlog weer in beweging kon krijgen. ‘Vier jaar lang hebben militair leiders gezocht naar een uitweg,’ zegt Melching. ‘Uiteindelijk kwamen de Duitsers met stormtroopers: heel licht bepakte, goed getrainde troepen met speciale wapens, zoals pistoolmitrailleurs. Die hadden succes, maar ze wisten niet waar ze heen moesten. Nu eens trokken ze naar Parijs, dan weer naar de kust. Daardoor verloren ze het initiatief. De Engelsen en de Amerikanen vonden intussen de moderne gecombineerde aanval uit, met tanks, vliegtuigen en infanterie.’

De innovaties maakten een einde aan de oorlog, maar inmiddels waren er miljoenen doden gevallen. ‘De wereld was geschokt, en sindsdien is ons denken over oorlogvoeren totaal veranderd,’ zegt Melching. ‘We vinden oorlog niet meer geoorloofd om gewone politieke problemen op te lossen of om het prestige van een land op te vijzelen.

Daarnaast hebben we geleerd nooit aan een oorlog te beginnen als beide partijen min of meer even sterk zijn. Dankzij die les is de Koude Oorlog koud gebleven. Ik vergelijk de zomer van 1914 weleens met de herfst van 1962, toen de Cuba-crisis speelde. Het had toen weer heel erg mis kunnen gaan, maar de hoofdrolspelers hadden op school gehoord wat er in 1914 was gebeurd en welke fouten ze niet moesten maken. Daarom bleven ze voortdurend met elkaar onderhandelen. En ze maakten duidelijk dat er een verschil was tussen wat ze voor de buitenwereld zeiden en wat ze eigenlijk bedoelden. Als John F. Kennedy een felle speech gepland had, waarschuwde zijn broer de Russische ambassadeur dat hij het allemaal zo sterk niet meende. Niemand wilde nucleaire zelfmoord plegen.’

Kennedy gebruikte de strategie van de flexible response, die de NAVO ook omarmde: hij kondigde niet van tevoren aan wat hij zou doen bij elke actie van de tegenpartij, zoals leiders aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog wel hadden gedaan. Daardoor had hij de vrijheid om gematigd te reageren en escalatie te voorkomen. Want op een nieuwe Grote Oorlog zat niemand te wachten.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Artikel

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?

De Verenigde Staten leggen sancties op aan Sudan omdat het leger chemische wapens zou hebben gebruikt in de burgeroorlog in het land. Volgens The New York Times zette de Sudanese legerleider Burhan chloorgas in bij gevechten met de paramilitaire eenheid Rapid Support Forces (RSF). Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebruikten Duitse soldaten al chloorgas bij Ieper,...

Lees meer
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Interview

’Voor Poetin heeft de claim op de Krim iets spiritueels, net als voor Catharina de Grote’

Tijdens de collegedag Het Russische imperium op 26 juni vertelt historicus Ivo van de Wijdeven over de geschiedenis van de Krim. Hij geeft voorproefje van wat hij die dag gaat vertellen: ‘De Krim is de mythische geboortegrond voor zowel de Oekraïners als de Russen.’ ‘De Krim is al eeuwenlang een twistpunt en daardoor de ideale...

Lees meer
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Interview

Middeleeuwse kunst moest mooi én stevig zijn

Middeleeuwse kunst moest lang meegaan. Kunsthistoricus Jan van Daal ontdekte dat kunstenaars en opdrachtgevers contracten sloten over de duurzaamheid van kunstwerken.  ‘Kerken of gilden die in de Middeleeuwen een groot kunstwerk zoals een groot glas-in-loodwerk wilden laten maken, dachten na over hoelang dat mee moest gaan,’ vertelt Van Daal, schrijver van het proefschrift On Durable...

Lees meer
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer