In deze rubriek is altijd aandacht besteed aan specialistisch historisch onderzoek dat nieuw licht wierp op bepaalde onderwerpen. Meestal was dat onderzoek heel detaillistisch, maar over het algemeen bood het wel een nieuwe kijk op een onderdeel van het verleden. In deze laatste aflevering geen boek dat zich concentreert op de vierkante millimeter, maar een werk dat niet minder dan de geschiedenis van een hele eeuw beschrijft. Daarbij wordt de hele wereld onder de loep genomen, terwijl dit ook nog eens gebeurt vanuit een geheel nieuwe invalshoek.
De Britse historicus Geoffrey Parker (1943) heeft reeds een groot aantal bijzonder invloedrijke boeken en artikelen geschreven, waarvan The Military Revolution (1996) en The Grand Strategy of Philip II (2000) de belangrijkste zijn. Met Global Crises. War, Climate Change and Castastrophe in the Seventeenth Century heeft hij zijn magnum opus afgeleverd.
Hierin toont hij allereerst overtuigend aan dat er in de periode van grofweg 1618 tot 1685 inderdaad sprake was van een ‘algemene crisis’, waarin het grootste deel van Europa werd geteisterd door oorlogen, revoluties, burgeroorlogen, economische malaise en epidemieën. Bovendien legt hij een relatie met wat klimatologen de ‘kleine ijstijd’ noemen, die zich in ongeveer dezelfde periode voordeed.
Vanuit deze optiek weet Parker tevens een verband te schetsen tussen de onrust in Europa en grote delen van Azië, Afrika en Noord-Amerika. Dit alles levert een aangrijpend beeld op van een werkelijk ‘mondiale crisis’.
Bijna overal was hetzelfde patroon zichtbaar. Vorsten waren verwikkeld in eindeloze reeksen oorlogen, die niet alleen verwoestingen en ellende met zich meebrachten, maar ook een steeds hogere belastingdruk, die leidde tot toenemende onvrede. Deze narigheid werd niet zelden verergerd door grote epidemieën die veel slachtoffers maakten.
Hierbovenop kwam nog een klimaatverandering, waarbij de gemiddelde temperatuur 1 à 2 graden daalde. Dit leidde tot te koele zomers, veel regen (maar soms ook langdurige periodes van droogte) en de zeer strenge winters die we kennen van de prachtige ijstaferelen van Hendrick Avercamp. De herhaaldelijke misoogsten resulteerden vaak in hongersnoden, waardoor de positie van de bevolking helemaal uitzichtloos werd.
Parker stelt niet dat het veranderende klimaat ‘de’ oorzaak was van de vele oorlogen en politieke crises, maar wel dat er sprake was van een ‘fatale synergie’ tussen menselijk handelen en een niet-beïnvloedbaar fenomeen als het weer. Hierdoor werd op zeker moment een tipping point bereikt, waarop slechts een betrekkelijk toevallige gebeurtenis nodig was om de situatie volledig uit de hand te laten lopen.
Hoewel Parker een scherp oog heeft voor de lokale verschillen en ook de rol van het toeval niet uitsluit, komen op deze wijze gebeurtenissen als de ondergang van de Ming-dynastie in China, de kozakkenopstanden in Rusland, het Eerste Stadhouderloze Tijdperk in de Republiek, de Fronde, de vele opstanden op het Iberisch schiereiland en de Engelse Burgeroorlog in een nieuw, catastrofaal licht te staan.
Het resultaat is een even indrukwekkend als deprimerend boek, dat de lezer doet beseffen dat wat wij nog altijd de Gouden Eeuw noemen voor heel veel tijdgenoten een gruwelijke nachtmerrie moet zijn geweest. En dat ongrijpbare natuurverschijnselen onder bepaalde omstandigheden buitengewoon rampzalige gevolgen kunnen hebben.
Global Crises. War, Climate Change and Catastrophe in the Seventeenth Century
Geoffrey Parker
871 p. Yale University Press, € 45,-
Dit artikel is exclusief voor abonnees
