In de Nederlandse geschiedenis zijn er maar twee periodes aan te wijzen waarin sprake was van echte censuur op het uitgeven van literaire werken. Toch wil dit niet zeggen dat in andere tijden elk geschrift gedrukt en verspreid kon worden. Vanaf de uitvinding van de boekdrukkunst heeft de overheid controle uitgeoefend. Ook zijn er door de eeuwen heen processen geweest tegen schrijvers, uitgevers, drukkers en boekverkopers.
De gloriedagen van de Republiek worden vaak gezien als een periode van vrijheid van drukpers, maar in werkelijkheid hield het stadsbestuur van Amsterdam – indertijd het drukkerscentrum van Europa – een streng toezicht. Schrijvers probeerden met allerlei literaire technieken de censuur te omzeilen. Joost van den Vondel, die het conflict tussen prins Maurits en raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt verwerkte in een allegorie, kwam herhaaldelijk in botsing met de kerk en justitie vanwege zijn boeken.
Waar voorheen pas na het drukken van een boek werd beoordeeld of het mocht worden verspreid, veranderde dit in de Franse tijd. Voortaan moest voorafgaande aan het drukproces toestemming uit Frankrijk komen. Ook moesten drukkers een vergunning aanvragen. Sommige werken mochten na aanpassing verschijnen, andere werden geheel verboden door het Franse regime.
Meer dan een eeuw later trad een tweede periode van echte censuur in, tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Censuur werd ingebed in regels en wetten, en was vooral politiek van aard. Kranten werden nadat ze waren gedrukt door de Duitsers gecensureerd, maar de censuur op boeken was preventief. Opvallend is dat veel Nederlandse uitgevers op vrijwillige basis meewerkten.
Na de bevrijding verdween de censuur. Gedurende de twintigste eeuw is de overheidscontrole op boeken en andere media steeds kleiner geworden. Toch valt er nog steeds een lichte vorm van censuur te bespeuren. Sinds de moord op Theo van Gogh in 2004 maant de overheid hedendaagse schrijvers tot een voorzichtige omgang met de vrijheid van meningsuiting.
Marita Mathijsen (red.)
Boeken onder druk. Censuur en personvrijheid in Nederland sinds de boekdrukkunst
207 p. Amsterdam University Press, € 27,50
