Regelmatig wordt gesuggereerd dat Nederland vóór de Tweede Wereldoorlog was dichtgeplakt met oude kranten. Omdat ons land niet had deelgenomen aan de oorlog van 1914-1918 zou het de aansluiting bij de internationale ontwikkelingen hebben gemist. Het leidde een bijkans snurkend bestaan, waaruit het pas ontwaakte toen op de vroege ochtend van 10 mei 1940 de stuka’s, de Duitse bommenwerpers, gillend uit de wolken doken. Niet alleen politiek en economisch zou Nederland conservatief en gezapig zijn geweest, ook cultureel gezien was het een ingeslapen bende.
Zoals zoveel algemeen aanvaarde beelden is ook dit een karikatuur. De fraai uitgegeven bundel In 1934 probeert dit cliché in cultureel opzicht te corrigeren. Het boek bevat 42 artikelen, die elk ingaan op een bepaalde culturele gebeurtenis als de verschijning van een boek, een première of een polemiek. Telkens staat de wisselwerking met het buitenland centraal. Alle gebeurtenissen spelen zich af in één jaar. Hierbij is gekozen voor 1934, omdat dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld 1929 (de beurskrach) of 1933 (het aan de macht komen van Hitler) een betrekkelijk ‘neutraal’ jaar is.
De samenstellers hebben voor één jaar gekozen, omdat ze zo een doorsnee van de gehele cultuur kunnen laten zien en verbanden kunnen leggen. Om dit laatste te vergemakkelijken hebben ze ‘rode draden’ geformuleerd, zoals ‘cultuurkritiek’, ‘massa versus elite’ en ‘moderniteitsdebat’. Bij elk artikel is aangegeven welke rode draden van toepassing zijn. Ook is in één oogopslag zichtbaar welke artikelen nog meer over een bepaald thema gaan.
De onderwerpen zijn zeer divers. Ze variëren van Du Perrons vertaling van La condition humaine tot de première van de film De Jantjes, van de afschaffing van het hbs-examen in de letterkunde van de vreemde talen tot de optredens van Johannes Heesters in Wenen en Berlijn. Maar ook het eerste Nederlandse optreden van Erika Manns antifascistische cabaret Die Pfeffermühle en de lovende recensies van de propagandafilm Hitlerjunge Quex komen aan bod. Door de focus op buitenlandse invloeden worden soms inderdaad interessante verbanden zichtbaar. Zo wordt Bordewijks Bint vergeleken met het werk van de Duitse nationalistische en oorlogverheerlijkende auteur Ernst Jünger, waarin reactionaire denkbeelden eveneens hand in hand gingen met literair modernisme.
Wat in ieder geval duidelijk wordt, is dat de Nederlandse cultuur allesbehalve isolationistisch was. Er werd niet alleen veel buitenlandse literatuur gelezen, al dan niet in vertaling, er werden ook buitenlandse films bekeken en er traden talrijke buitenlandse orkesten en theatergezelschappen op. De toneelcriticus van De Groene Amsterdammer, de latere collaborateur Henrik Scholte, vroeg zich zelfs af of die buitenlandse producties niet schromelijk werden overschat, en of Nederland niet de grenzen moest sluiten ‘voor wat wij hier even goed kunnen’.
Hoewel In 1934 een goede doorsnee geeft van de Nederlandse cultuur in dat jaar en de lezer wordt aangespoord met behulp van de ‘rode draden’ zelf allerlei verbanden te ontdekken, is toch de vraag wat de meerwaarde is van deze benadering. Een echt duidelijk beeld dringt zich niet op. De lezer wordt overspoeld door een vloedgolf van min of meer losstaande feiten. Ontwikkelingen binnen de Nederlandse cultuur gedurende het Interbellum worden slechts zijdelings aangestipt en blijven dus vaag.
Deze bundel biedt een waardevolle bijdrage aan de kennis van de cultuur van de jaren dertig, maar het blijft wachten op een boek waarin de ontwikkelingen gedurende het hele Interbellum centraal staan. Dan zou duidelijk worden wat de invloed van het opkomende nazisme op de Nederlandse cultuurconsumptie was en of de economische crisis er zichtbaar effect op had.
Helleke van den Braber & Jan Gielkens (red.)
In 1934. Nederlandse cultuur in internationale context
463 p. Querido, € 44,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
