Op 24 maart jl. is historicus Nanda van der Zee op 62-jarige leeftijd overleden. In 1997 publiceerde zij Om erger te voorkomen: de voorbereiding en uitvoering van de vernietiging van het Nederlandse jodendom tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hierin weet ze het hoge percentage omgekomen Nederlandse Joden aan de laffe houding van de elite en koningin Wilhelmina. Dit boek deed veel stof opwaaien en ontving bijzonder felle reacties. In totaal schreef Van der Zee vijf boeken over de Duitse bezetting.
Hans Blom, toenmalig directeur van het RIOD/NIOD, noemde Om erger te voorkomen ‘een filippica tegen de Nederlandse elite.’ Daarnaast vond hij het boek ‘niet alleen droevig vanwege het onderwerp’, de Nederlandse bijdrage aan de deportatie van 75 procent van de Nederlandse Joden, ‘maar ook vanwege de wetenschappelijke kwaliteit.’
Aan de andere kant ontving Van der Zee een lofzang van de Groene Amsterdammer omdat ze ‘zeer resoluut breekt met de traditie van vaderlandse historici om het eigen blazoen schoon te praten en kwade zaken onbesproken te laten of tussen zoveel nuances en voetnoten te plaatsen dat er van een eventueel morele lading weinig meer overblijft.’
Maarten Asscher was destijds de uitgever van Om erger te voorkomen. Asscher: ‘Nanda van der Zee was doelgericht, op eigen kracht had ze al het archiefmateriaal bij elkaar gebracht. Ze was sterk en moedig, de geschiedschrijving lag vast en haar doel was om die los te wrikken. Nanda had niet de illusie dat iedereen zou overgaan op haar waarheid. Maar de vragen die ze opwierp zijn nog niet verdwenen. Waarom werd in Nederland 75 procent van de Joden weggevoerd? Zelfs in Duitsland hadden Joden een grotere overlevingskans. Wilhelmina had met haar radiopraatjes een grotere rol kunnen spelen, maar ze riep niet op tot verzet. Nanda van der Zee wilde de waarheid helpen een stukje op te schuiven, weg van de officiële geschiedschrijving van het establishment.’
In 1988, toen Nanda’s biografie over Jacques Presser uitkwam, interviewde historicus Jos Palm Nanda van der Zee. ‘Jacques Presser, het gelijk van de twijfel was een van de eerste Nederlandse biografieën over een beroemd historicus. Ze was erg onder de indruk van Presser en nam het op voor hem en zijn boek Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945. Van der Zee zag zichzelf als de erfopvolger van Presser. Ze was een historica met een goede pen, die fel kon uithalen. Nanda werd een zaakwaarnemer van de Joodse bevolking. En zoals meer zaakwaarnemers is ze wel eens de nuance uit het oog verloren. Ze wilde een punt maken, net als Daniel Goldhagen. Daardoor brachten beiden wat in beweging en lag bij beiden de waarheid iets genuanceerder. Nanda van der Zee was een literair historica in de geest van Jacques Presser, alleen met minder talent. Maar haar biografie van Presser blijft staan.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
