Historici zijn, afgezien van enkele zonderlinge uitzonderingen, rustige en verstandige mensen, die hun zekerheden koesteren. Juist daarom zijn zij historici geworden. Het verleden is voltooid, er is geen kans dat het plotseling op onaangename wijze verandert. Het is weliswaar poly-interpretabel, maar het is uitgesloten dat Hitler alsnog de Tweede Wereldoorlog wint. Het verleden is kneedbaar, maar het blijft dezelfde, vertrouwde klont plasticine.
Deze rustgevende eigenschappen heeft de toekomst niet; vandaar dat historici er liever niets mee te maken willen hebben. Zij hebben bijvoorbeeld geen idee of de euro het gaat redden, maar zullen te zijner tijd, als de huidige onzekerheden onwrikbare historische feiten zijn geworden, uitstekend kunnen verklaren waarom de euro het juist wel of juist niet heeft gered. Is de toekomst immers verleden tijd geworden, dan blijkt zij altijd doodsimpel te voorspellen.
Om al deze redenen is het op z’n minst eigenaardig dat aan historici voortdurend wordt gevraagd de toekomst te voorspellen, en nog eigenaardiger dat zij zich daartoe onverwacht gretig laten verleiden. Hebben ze een mooi vak met ingebouwde zekerheden, laten ze zich toch verlokken tot risicovol gedrag, waarbij ze zich niet schijnen te realiseren dat de academische discipline van de futurologie roemloos failliet is gegaan. Omdat de verleiding iets over de toekomst te zeggen kennelijk steeds weer te groot is, is het wellicht handig hier een paar nuttige tips voor historici-futurologen te geven.
Het beste advies is zonder meer om dramatische veranderingen zo ver in de toekomst te situeren dat de lezers of toehoorders, hoe jong zij ook mogen zijn, gegarandeerd allemaal dood zullen zijn tegen de tijd dat de voorziene toekomst werkelijkheid wordt. Wie bijvoorbeeld de gruwelijke ondergang van de westerse beschaving voorziet, doet er verstandig aan die te laten plaatsvinden na de komende eeuwwisseling. Wie de ondergang van de wereld voor volgend jaar voorspelt, vanwege de aflopende Maya-kalender bijvoorbeeld, zit met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid over ruim een jaar met de gebakken peren.
In samenhang met deze praktische overwegingen voor de toekomstvoorspeller kan er ten aanzien van de toekomst nog wel een bruikbare wetmatigheid worden geformuleerd. Die bestaat uit drie samenhangende onderdelen. Het moeilijkst is de toekomst te voorspellen op de zeer korte termijn, bijvoorbeeld een jaar of vijf. Op die microtermijn valt de macrotrend moeilijk of helemaal niet te ontdekken. Het historisch verloop lijkt dan vooral getekend te worden door zonderlinge incidenten en toevalligheden.
Op de middellange termijn, zeg een kwarteeuw, valt de waan van de dag al deels weg en beginnen grotere patronen duidelijker zichtbaar te worden. Op een termijn van een eeuw of meer verdwijnen allerlei conflicten en schijnbaar dominante personen onder de horizon van het verleden. Laten we daartoe de vorige eeuw als voorbeeld nemen.
Zeker tussen 1914 en 1945 had die eeuw een onvoorspelbaar en ronduit dramatisch karakter. Nu we alweer een aardig begin hebben gemaakt met een nieuwe eeuw, beginnen we te ontwaren dat het mondiale industrialisatieproces, de ontwikkeling van de technologie, de groei van de welvaart en wel zeer in het bijzonder de demografische groei veel bepalender zijn geweest voor het verloop van de wereldgeschiedenis in de twintigste eeuw dan de Europese conflicten die de ervaringen van zeker drie generaties hebben getekend.
Zelfs op een wat lager generalisatieniveau zijn de constanten opvallend. Duitsland heeft twee wereldoorlogen grondig verloren, maar is in Europa nog steeds de belangrijkste economische en dus strategische speler. Dat was het een eeuw geleden ook al! De industrialisering van de wereld, met al zijn negatieve en positieve gevolgen, is zonder meer de belangrijkste constante, ook op de zeer lange termijn. Zoals ooit de agrarische revolutie niet te stoppen was, zo zal nu vroeg of laat de hele planeet, minus Antarctica, worden geïndustrialiseerd.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
