Maarten van Rossem

Natuurlijk komt het fascisme nooit meer terug in zijn oorspronkelijke historische vorm. We zien op de televisie nog weleens zwarte en bruine hemden, hakenkruisen en de Hitlergroet, maar daarbij gaat het om adolescente neonazi’s, marginale zielenpoten die onder politiebewaking demonstreren in verregende provincieplaatsen.

Dat betekent echter geenszins dat wezenlijke elementen van het fascisme, aangepast aan de verandering der tijden, niet zouden kunnen terugkeren in het politieke bedrijf. Het gaat dan om de politiek-culturele instincten die de fundamenten vormden waarop het fascisme was gebouwd. Die instincten zijn gerelateerd aan de sterke emoties die de moderne, democratische natiestaat bijeenhouden. In een leerzaam artikel in de New York Review of Books van juni 1995 sprak Umberto Eco in dit verband van een ‘oerfascisme’, of zo men wil van een ‘alledaags fascisme’.

Kern van dit alledaags fascisme is het leerstuk van het Volk. Het Volk is een monolithische entiteit – ondeelbaar dus – die de belichaming vormt van de gemeenschappelijke wil en historisch gegroeide identiteit van de natie. Voor aanzienlijke groepen burgers, die geen ander privilege hebben dan hun geboorte in de eigen natie, is de nationale identiteit de enige identiteit. Wordt er gehandeld naar de wil van het Volk, dan zal alles op natuurlijke wijze in de best mogelijke orde komen. Dat valt echter niet mee, omdat de identiteit van het Volk wordt bedreigd en de wil van het Volk gedwarsboomd.

Hier komen we aan het tweede essentiële leerstuk van het alledaags fascisme: de paranoïde obsessie dat het Volk of de Natie – in feite uitwisselbare begrippen – het doelwit is van een immense, levensgevaarlijke samenzwering, die zowel van buitenaf komt als van binnenuit zijn ondermijnende werk doet. Het Volk wordt bedreigd door indringers, die eropuit zijn het te beroven van zijn identiteit. Die indringers zijn des te gevaarlijker, omdat zij geholpen worden door de politieke en culturele elite.

Tegenover het Volk staat onveranderlijk de gedegenereerde intellectuele elite, een lamlendig gezelschap van doctorandussen, dat het Volk ten eigen bate voor de gek houdt en de vaderlandse identiteit verkwanselt uit naam van een of andere onnationale ideologie, of dat nu de multiculturaliteit is of de Europese Unie of de zogenaamde noodzaak van de mondialisering. Karakteristiek voor de elite is ook dat zij beweert dat het Volk niet bestaat, dat de burgers velerlei verschillende opvattingen hebben – zoals tot uitdrukking gebracht in een complex politiek landschap –, en zelfs dat het mogelijk is dat de indringers – ‘de anderen’ – ook burgers worden.

Zo zorgt de verraderlijke elite ervoor dat de wil van het Volk wordt gesaboteerd. Het ogenschijnlijk democratische systeem is in werkelijkheid helemaal niet democratisch; het dient slechts de belangen van de elite. Daarom moet de democratie grondig hervormd worden, en wel zo dat de wil van het Volk steeds duidelijk tot uitdrukking kan worden gebracht: een plebiscitaire democratie is superieur aan een parlementaire democratie. De veelvormigheid en het voortdurende geruzie van de parlementaire democratie verhullen de ware volkswil.

Er is echter één partij, en met name de charismatische leider van die partij, die wél het Volk vertegenwoordigt en het gevaar van de indringers ziet. Een minderheidspartij kan wel degelijk de ware wil van de meerderheid vertegenwoordigen; alle andere partijen hebben zich immers in de luren laten leggen door de Volksvreemde elite. De charismatische leider gebruikt de aanhoudend aangewakkerde angsten voor de indringers om de eigen identiteit van de onzekere burgers te verscherpen en te mobiliseren.

Het kost bepaald geen moeite om deze wezenstrekken van het alledaags fascisme te ontdekken in het xenofobe populisme. Dat betekent niet dat dit populisme ook als fascistisch moet worden beschouwd. Het betekent wel dat het een nieuwe manifestatie is van dezelfde basale politieke instincten die in een ander tijdsgewricht tot het fascisme hebben geleid.

Dit voorjaar nemen Maarten van Rossem en historicus Willem Melching u mee naar de Era Fascista van Rome, waar u alles leert over de bijzondere geschiedenis en fascistische cultuur van de stad.