De hotspots in achttiende-eeuws Parijs. Lekker weg in de jaren dertig. Haute cuisine in de Middeleeuwen. Trends zijn van alle tijden. Culinaire avonturen, mode, wonen en uitgaan door de eeuwen heen.
Spelen is van alle tijden. Dat geldt voor drama en poëzie, maar ook voor spelletjes als triktrak, dammen, dobbelen, schaken en kaarten. Die spelen werden al in de Middeleeuwen binnenskamers gespeeld. Er waren kansspelen waarbij je als speler geen invloed op de uitslag kon uitoefenen, en competitiespelen die kennis en ervaring vergden om te kunnen winnen.
We kunnen ons een beeld vormen van die spelen doordat luxueuze speelstenen en -borden bewaard zijn gebleven in musea, terwijl archeologisch onderzoek steeds nieuwe speelstukken en dobbelstenen aan het licht brengt. Dan zijn er nog veel, heel veel afbeeldingen van spelers. Er zijn ook teksten bewaard gebleven, maar die geven weinig informatie over de spelregels; ze behandelen eerder de opvattingen over spelen. Sommige clerici waren soms mordicus tegen alle vormen van spel; andere alleen tegen het kansspel, terwijl ze schaken wel toestonden. Het schaakspel kon namelijk ook allegorisch geduid worden, waarbij de stukken stonden voor sociale groepen of bepaalde beroepen. Dergelijke `moralisaties’ waren populair.
We weten uit de verhalende literatuur dat gemengd schaak spelen een duidelijk erotische component kon hebben. Ook het kaartspel, uitgevonden in de veertiende eeuw, werd het liefst gemengd gespeeld. Iedereen speelde. Om het plezier van het winnen of om het gewin. Want er konden in één avond grote fortuinen verspeeld worden.
Ook in de Middeleeuwen waren er spelers die leefden van het gokken. In Italië stonden ze bekend als barattieri, ribaldi of arnaldi. Aanvankelijk werden deze beroepsspelers om hun infame beroep gecriminaliseerd. Ze oragniseerden zich daarom in de baratteria. De stedelijke autoriteiten stonden dit toe omdat ze zo het gokken konden controleren. Dat was zeer lucratief: een klein stadje als Lucca inde van elke verspeelde florijn een penning, en hield daar in 1335 achthonderd pond aan over: dat betekent dat er in één jaar omgerekend zeker achtduizend goudgulden legaal verspeeld werd.
Vanaf de dertiende eeuw gingen de steden kansspelbelastingen heffen en de baratteria verhuren. Dat ging goed, totdat de laatmiddeleeuwse boetepredikers dobbelstenen, schaakborden, speeltafels en speelkaarten op de `brandstapels der ijdelheid’ verbrandden. Prompt werden er nieuwe vormen van gokken, zoals de loterij, uitgevonden om aan de goklust van de vijftiende-eeuwers tegemoet te komen.
Vóór het optreden van de boetepredikers voerden beroepsspelers de boventoon tussen de gelegenheidsspelers, woekeraars en toeschouwers die op de markt de speeltafels bezochten. Ze vervulden een functie en vervielen zelf niet tot bedelarij of diefstal. Daarmee werden ze wel geassocieerd, net als met prostitutie. Ook gebruikte de stedelijke overheid hen voor andere zaken: als schoonmakers van riolen en vuilnismannen, boodschappers en spionnen.
Er bestond een zekere dubbelzinnigheid, een berekenende tolerantie ten opzichte van spel en spelers. De stedelijke overheden waren geneigd te gedogen wat ze zelf verboden hadden, en bereid tot modern aandoende compromissen met personen die ze eigenlijk strafrechtelijk moesten vervolgen. Want vrijwel iedereen speelde en gokte, zo niet in het openbaar, dan toch in kasteel, huis, kathedraal of kloosterkerk.
Marco Mostert is docent middeleeuwse geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Onlangs verscheen onder zijn redactie `Spelen in de Middeleeuwen: Over schaken, dammen, dobbelen en kaarten’.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
