Lessen uit het verleden: Aandacht voor verleden compenseert identiteitscrisis

Nederlanders zijn de afgelopen jaren gefascineerd geraakt door het (eigen) verleden. Het succes van twintig jaar Historisch Nieuwsblad is hiervan een bewijs. Een vergelijkbare hausse aan historische belangstelling deed zich voor in de negentiende eeuw. Volgens Jo Tollebeek, hoogleraar cultuurgeschiedenis vanaf 1750 aan de Katholieke Universiteit van Leuven en een autoriteit op het gebied van de negentiende-eeuwse geschiedbeoefening, werd de geschiedenisgekte in Nederland ingegeven door een nationale identiteitscrisis.

‘De negentiende-eeuwse belangstelling voor geschiedenis begon bij een kleine groep wetenschappers en letterkundigen, met name rond het tijdschrift De Gids. Literaire genootschappen, tijdschriften en universiteiten stimuleerden nieuwe studies naar het verleden. In 1860 werd aan de Leidse universiteit de eerste leerstoel voor vaderlandse geschiedenis opgericht. De overheid hield zich afzijdig, maar historici en politici hadden een hechte band. Hoogleraar Robert Fruin zat in een uitgebreid liberaal netwerk.

Maar de historische hoogconjunctuur was niet voorbehouden aan een kleine liberale elite. Via herdenkingsmanifestaties en het oprichten van standbeelden werden brede lagen van de bevolking aangesproken. Volgens het traditionele beeld waren Nederlanders een onromantisch volk. Maar als je goed kijkt, klopt dat niet. Net als elders in Europa werden in Nederland op grote schaal historische romans verspreid en gekostumeerde bals gehouden, waarvoor de gasten zich kleedden als historische beroemdheden.