De kabinetsformatie na de verkiezingen van 12 september kan erg lastig worden. Zal er een stabiele meerderheid te vormen zijn? Of raakt de Tweede Kamer te versnipperd? Van 1848 tot 1917 had Nederland een districtenstelsel, waarbij dit probleem veel minder speelde. ‘Districtenstelsels leiden gemakkelijker tot kabinetsvorming,’ zegt Henk te Velde, hoogleraar vaderlandse geschiedenis aan de Universiteit Leiden. ‘De kans dat kleine partijen in de Kamer komen is kleiner.’ Toch heeft hij belangrijke bezwaren tegen herinvoering van het districtenstelsel in Nederland.
Vóór 1917 moest een district – dat oorspronkelijk 45.000 inwoners omvatte – met absolute meerderheid een afgevaardigde kiezen voor Den Haag. Soms waren daar twee stemrondes voor nodig. Te Velde: ‘Bij de invoering in 1848 lag dit systeem voor de hand. Evenredige vertegenwoordiging, zoals we nu hebben, werd niet overwogen. Dat systeem bestond nog niet. Een districtenstelsel paste in de tijd waarin vooral lokale notabelen in de Kamer werden gekozen. De vertegenwoordigers dachten mee over de nationale problemen, maar kwamen meestal ook op voor de belangen van hun district.
Als gevolg van dit systeem belandden soms opmerkelijke types in de Kamer. De katholieke Leopold Haffmans bijvoorbeeld, een ietwat populistisch figuur. Er is in 2005 een biografie over hem verschenen en die heet Limburgs groote mond. Dat zegt veel. Doordat hij een stevige basis had in Venlo – waar opmerkelijk genoeg ook Wilders vandaan komt – kon de katholieke partij die in die tijd ontstond niet om hem heen.
Aan het einde van de negentiende eeuw speelden in grote delen van Europa discussies over het districtenstelsel. Een nadeel was dat er een sfeer van handjeklap aan kleefde, van vertegenwoordigers die onderling vooral de belangen van het eigen district probeerden veilig te stellen.
Bovendien veranderde het denken over de rol van een parlementslid. Oorspronkelijk koos men een verstandige notabele, die in Den Haag met andere notabelen ging overleggen. Maar het idee groeide dat een Kamerlid de kiezers echt moest vertegenwoordigen, in de huidige zin van het woord: de Kamer moest een afspiegeling zijn van de meningen in het land. Daar past een systeem van evenredige vertegenwoordiging bij, waarin een directe relatie bestaat tussen het aantal stemmen en het aantal zetels. In een districtenstelsel is dat niet altijd zo.
De invoering van het systeem van evenredige vertegenwoordiging was onderdeel van de grondwetswijziging van 1917, waarbij ook het algemeen mannenkiesrecht en het passief vrouwenkiesrecht werden ingevoerd. Burgers waren toen veel meer bezig met de andere wijzigingen, waardoor het nieuwe kiessysteem een beetje de Grondwet is binnengesmokkeld.
Uiteraard dachten alle partijen na over hoe het nieuwe systeem voor hen zou uitpakken. De meerderheid verwachtte erbij te zullen winnen – wat uiteraard niet kon. Vooral de katholieken hebben geprofiteerd van het nieuwe stelsel.
Het belangrijkste voordeel van het evenredige stelsel is dat de stem van de kiezer zo het best doorwerkt. Ook kleine partijen hebben toegang tot de Kamer, als ze de kiesdrempel maar halen. Bij een districtenstelsel heb je lokaal een absolute meerderheid nodig, en die halen kleine partijen meestal niet. Met het huidige systeem is de klacht “ze doen maar wat in Den Haag” onterecht. Want alle partijen kunnen meedoen en ook een stem op een kleine partij kan effect hebben.
Toch hoor je de laatste tijd stemmen voor stevige meerderheden, die flink kunnen doorpakken. Die komen vooral van populistische politici. Maar een terugkeer naar een districtenstelsel zou een ingrijpende verandering van onze politieke cultuur betekenen. We zijn nu eenmaal een land van minderheden.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
