De inhoud van een herdenking is nooit een eenvoudige weerspiegeling van de histori-sche ervaring. Via een herdenking wordt betekenis gegeven aan het verleden. De impliciete boodschap van de hutspot op de Dam is dat de Tweede Wereldoorlog geen gebeurtenis is om op zichzelf te herdenken.
Die slonzigheid is niet nieuw. Over 4 en 5 mei is altijd geruzied. Meteen in 1946 moest Bevrijdingsdag wijken voor de zondagsrust. Vervolgens stelde minister-president Drees voor om het feest te combineren met Koninginnedag. In 1957 ontzegde hij in de Kamer communisten als vijanden van de vrijheid het recht om Bevrijdingsdag te vieren.
Aan de CPN gelieerde kampcomités als het Auschwitz Comité koppelden op hun beurt de kampherdenkingen in die Koude-Oorlogsjaren aan antikapitalistische politieke doeleinden. Tot voor kort misbruikte het eveneens communistische Comité Vrouwen van Ravensbrück de Nederlandse expositie in dat kamp om foto’s te vertonen van demonstraties in de jaren tachtig tegen de neutronenbom.
Dit alles tot verdriet van de kampoverlevenden die de herdenking zo zuiver mogelijk wilden houden. Hun devies was: we moeten onze doden herdenken, maar mogen niet namens hen spreken. We mogen niet suggereren dat zij voor vrede, tegen discriminatie, voor de grondwet of tegen het dragen van bont zouden zijn geweest. Wat de doden hadden gevonden van actuele kwesties weten we niet. Bovendien zijn die doden net zomin als de overlevenden een uniform collectief.
Helaas is de vroeger omstreden communistische praktijk om de herdenking te ‘actuali-seren’ tegenwoordig bon ton. Zelfs, of beter gezegd: juíst de overheid bepleit nu dat de plech-tigheid aansluit bij herkenbare thema’s en hedendaagse problemen, en liefst ook nog een sa-menbindend effect sorteert. De herdenking als remedie tegen multiculturele verdeeldheid.
Ik zie in al deze stichtelijke of zelfs onverhuld politieke benaderingen niets. Een ¬her¬denking is geen opbouwwerk. Er speelt bovendien een wezenlijk misverstand mee. De gefor-ceerde pogingen om de oorlog ‘herkenbaar’ te maken voor nieuwe Nederlanders en jonge generaties berusten op de gedachte dat mensen alleen maar betrokken kunnen zijn bij ervarin-gen die ze uit hun eigen leven kennen. Dat is gelukkig niet het geval. In plaats van de oorlog te reduceren tot hapklare brokjes herkenbaar leed zouden we mensen moeten aanspreken op hun vermogen tot empathie.
Herkenbaarheid en empathie staan op gespannen voet. Herkenbaarheid betekent dat vreemde ervaringen in jouw richting worden vertaald; empathie verloopt andersom. Empathie is het vermogen je te verplaatsen in de situatie, gevoelens of gedachten van een ander. Empa-thie impliceert dus dat je je inleeft in situaties die voor jou níét direct herkenbaar zijn.
Empathie vereist meer inspanning en emotionele intelligentie dan herkenning. Je kunt mensen tot die inspanning verleiden door hun bijvoorbeeld de oorlogslotgevallen van echte mensen voor te toveren, inclusief alle dilemma’s waarvoor mensen zich toen gesteld zagen. Steevast blijkt dat interesse op te roepen.
Empathie is niet hetzelfde als identificatie. Integendeel, het is weinig empathisch om je andermans verdriet toe te eigenen. Er is dan ook niets op tegen om te erkennen dat sommi-ge oorlogservaringen nooit echt voorstelbaar zijn. Pogingen om ervaringen als kampgevan-genschap, toekijken bij een ophanging, de onderduik of de selectie voor de gaskamer herken-baar te maken leiden al te gemakkelijk tot geschiedvervalsing of banalisering.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
