Aan de muur van mijn werkkamer hangt een foto op ware grootte van een lap waarop Atie Siegenbeek van Heukelom (1913-2002) in het concentratiekamp Reichenbach taferelen borduurde uit het kampleven. Het zijn tamelijk grafische afbeeldingen. Atie was tekenares en zoals ze tekende, borduurde ze: geestig, vrijmoedig en laconiek. In fijne steekjes. We zien een clubje vrouwen op elkaar geperst in een wc-hok, genietend van een gevonden peukje; in de kampbarak schraapt een vrouw een restje eten uit zo’n soort ijzeren vuilnisbak waarin de vaak beschimmelde koolsoep werd aangevoerd.
Hoe Atie aan een naald was gekomen, wist ze niet meer toen ik haar begin jaren negentig interviewde. Wél wist ze precies hoe ze de draadjes bij elkaar had gescharreld: als ze een paar uur lang op appèl stonden tuurde ze de meute af of er nog ergens iemand een leuke gekleurde hoofddoek om had, en dan ging ze na afloop met handgebaren (want het waren vaak Russinnen) vragen of ze er een draadje uit mocht peuteren. ‘Hoera, kleur!’
Hoe ze de lap had veroverd, was ze evenmin vergeten. Het was een stuk van het hemd dat ze in Reichenbach had gekregen, waar ze blijkens de geborduurde data van 28 september 1944 tot 18 februari 1945 gevangenzat. Reichenbach, een buitenkamp van Gross Rosen, was een van haar zes kampen.
Achteraf bleek dit het enige hemd dat ze tot de bevrijding kregen. Je scheurde, vertelde ze, soms ook een stuk van je hemd als zakdoek of waslapje. Borduren deed ze op zondag, de enige dag dat ze na appèl vrij had van het fabriekswerk. Door de week viel ze meteen na terugkeer in slaap. ‘Het was verrukkelijk, dat borduren. In dat stompzinnige leven, stompzinniger dan je je kunt voorstellen, was het heerlijk om iets creatiefs om handen te hebben.’ Opdat dit kleinood niet zou worden ontdekt, droeg ze de lap op haar lichaam, en dat is aan het vuil ook wel te zien.
Siegenbeek van Heukelom werkte voor de oorlog als illustratrice op het reclamebureau van Paul Guermondprez (die samen met onder meer Gerrit Jan van der Veen op 10 juni 1944 werd gefusilleerd). Via hem kwam ze bij de Raad van Verzet. Ze vervoerde wapens en explosieven. Maar het woord ‘verzetsstrijdster’ mocht niet in de kop van het interview dat ik voor Opzij met haar maakte: ‘Tekenares, graag. Ik heb tenslotte nog een heel leven geleid na die oorlog.’
Ze ontwierp borduurpatronen voor De Bijenkorf en maakte enkele mooie kinderboeken. Meteen na terugkeer publiceerde ze een geïllustreerd verslag van haar kampervaringen. De mededeling dat ondervoede gevangenen vaak ophielden te menstrueren werd door de geallieerde voorlichtingsdienst gecensureerd. De christelijke uitgeverij Ten Have weigerde enkele van haar tekeningen voor het boek Gevangene en toch… van Corrie ten Boom; de naakte vrouwen daarop waren in 1946 kennelijk slechter te verdragen dan het relaas over hun kampervaringen.
In 1995 vierde het Rijksmuseum 50 jaar bevrijding met een tentoonstelling over de Nationale Feestrok (hetgeen maar weer bewijst dat het Rijks in het verleden wel degelijk als nationaal historisch museum fungeerde). Ik was daarbij betrokken; Aties lap was een van onze topstukken. Het Amsterdams Verzetsmuseum was in 1995 nog veel te linksistisch om geïnteresseerd te zijn in zoiets als borduurwerk.
Maar nu lijken de rollen omgedraaid. In het Verzetsmuseum is momenteel een mooie tentoonstelling te zien van kampborduurwerk, maar het Rijks wilde om allerlei formele redenen Aties werk niet afstaan. Ik was erbij toen Atie haar zorgvuldig bewaarde borduurlap aan het museum overdroeg. Dat deed ze niet om op een tentoonstelling over kampborduurwerk te ontbreken.
