In de Middeleeuwen deed een legende de ronde dat een maagd de Fransen zou redden. In 1429 was ze er eindelijk: Jeanne d’Arc. Ze vijzelde het moreel op, hielp de Engelsen verdrijven en werd een nationale heldin. Zes eeuwen later spreekt Jeanne nog steeds tot de verbeelding.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog liet de Amerikaanse president Roosevelt duidelijk merken dat hij grote moeite had met de zelfbenoemde leider van de Vrije Fransen, Charles de Gaulle. In 1943 zei hij tegen de Franse generaal dat hij diens beweging niet kon erkennen, omdat hij niet democratisch gekozen was. Hierop reageerde De Gaulle verontwaardigd: ‘Dat was Jeanne d’Arc ook niet.’
Charles de Gaulle en Jeanne d’Arc
Het is typerend voor het immense ego van De Gaulle dat hij zichzelf zonder blikken of blozen vergeleek met dé nationale heldin van Frankrijk, hét symbool van het Gallische nationalisme. Onproblematisch was deze vergelijking echter niet, omdat Jeanne d’Arc eveneens het symbool was van het regime van De Gaulles grootste tegenstander, maarschalk Philippe Pétain, de hoogbejaarde leider van Vichy-Frankrijk, die met de Duitsers collaboreerde.
De aanhangers van Pétain wezen er graag op dat de vijftiende-eeuwse heldin niet alleen vroom katholiek was geweest – in 1920 was ze zelfs heilig verklaard –, maar ook tegen de Engelsen had gevochten. Die strijd tegen het ‘perfide Albion’ ging nog altijd door, zij het nu met het Duitsland van Hitler als voornaamste bondgenoot. De gaullisten konden hier natuurlijk terecht tegen inbrengen dat Jeanne d’Arc tegen een buitenlandse bezetter had gestreden, en dat de Vrije Fransen dat nu eveneens deden.
“Ook het Front National tooit zich graag met de afbeelding van Jeanne d’Arc en legt regelmatig kransen bij de talloze standbeelden die er in Frankrijk van haar zijn “
Ook een hedendaagse nationalistische partij als het Front National tooit zich graag met de afbeelding van het geharnaste meisje en legt regelmatig kransen bij de talloze standbeelden die er in Frankrijk van haar zijn. Als een moderne Jeanne d’Arc wil partijleider Marine le Pen graag alle – zij het nu ongewapende – ‘buitenlanders’ uit Frankrijk wegjagen.
Meer lezen over Jeanne d’Arc? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
De legendarische Maagd van Orléans spreekt overigens niet alleen tot de verbeelding van ‘rechts’ Frankrijk. Socialisten en communisten zagen in haar vóór alles iemand van eenvoudige komaf, die meer moed en inzicht aan den dag legde dan de koning en alle aristocraten bij elkaar. En veel vrouwen prijzen Jeanne als de eerste echte feministe, die radicaal de rolpatronen doorbrak en door afgunstige, in hun eer en mannelijkheid aangetaste mannen op 19-jarige leeftijd de brandstapel op werd gesleurd.
Shakespeare: Jeanne als schijnheilige heks
Kortom, Jeanne d’Arc is er in vele smaken. Het is dan ook geen wonder dat veel schrijvers, musici en filmmakers haar tot onderwerp kozen, al schilderden ze niet altijd een positief beeld van het boerenmeisje dat oorlog voerde. In Henry VI zette Shakespeare haar neer als een schijnheilige heks, die terecht verbrand werd, en in een lang gedicht stak Voltaire de draak met haar mysticisme. In reactie hierop schreef Friedrich Schiller echter weer een toneelstuk waarin Jeanne een romantische held is en dat door Tsjaikovski later is bewerkt tot opera.
Mark Twain schreef een verheerlijkende historische roman over haar, en George Bernard Shaw een drama waarin zij optreedt als voorloopster van de Reformatie. Terwijl Bertolt Brecht haar in Die heilige Johanna der Schlachthöfe portretteerde als de aanvoerder van opstandige arbeiders en Carolyn Gage in The Second Coming of Joan of Arc een lesbische feministe van haar maakte.
“Jeanne d’Arc is inmiddels ook een karakter in een game”
Leonard Cohen en Patti Smith zongen over haar, en het kitscherige synthesizerbandje Orchestral Manoeuvres in the Dark had in 1981 zelfs een hit met het afschuwelijke ‘Joan of Arc’. Otto Preminger, Robert Bresson en Roberto Rosselini maakten films over Jeanne, waarbij de laatste de hoofdrol liet spelen door Ingrid Bergman, die twintig jaar te oud was voor deze rol. In tal van tv-series duikt de figuur van Jeanne d’Arc op en tegenwoordig frequenteert ze ook menig computerscherm. In de computergame Angel Master uit 2013 is ze een van de drie belangrijkste karakters.
Het zal duidelijk zijn dat veel van deze Jeannes behoorlijk losgezongen zijn van de historische Jehannette, dochter van Jacquot Darc of Dars, die rond 1412 geboren werd in het Lotharingse dorpje Domrémy, in het huidige departement Vogezen.
Veel bronnen over Jeanne d’Arc
Nu geldt voor veel middeleeuwse figuren dat er weinig contemporaine bronnen beschikbaar zijn, zodat latere auteurs doorgaans de vrijheid hebben om zo’n persoonlijkheid ‘in te kleuren’. Voor Jeanne d’Arc gaat dit veel minder op, aangezien zowel haar proces in 1431 als de rehabilitatieprocedure van 1456 ongekend veel materiaal opleverden. Bovendien was Jeanne zo’n opmerkelijke figuur dat veel tijdgenoten in kronieken, dagboeken en brieven melding van haar hebben gemaakt.
Jeanne is vooral vanaf de negentiende eeuw symbool van het Franse nationalisme geworden. Maar in haar tijd bestond de natiestaat nog helemaal niet, laat staan dat mensen een idee hadden van wat het wilde zeggen om ‘Frans’ te zijn. Ze dachten veel meer in dynastieke termen. Met ‘Frankrijk’ werd het gebied bedoeld waar de rechtmatige erfgenaam van de Franse troon zich bevond.
Honderdjarige Oorlog
Al ver voor Jeannes geboorte was een lange reeks conflicten begonnen, die historici gemakshalve aanduiden als de Honderdjarige Oorlog, maar die in werkelijkheid duurde van 1337 tot 1453 en uit een serie oorlogen bestond. Het huidige Frankrijk was een lappendeken van gebieden die onderhorig waren aan verschillende heren, waarbij de loyaliteiten vaak ingewikkeld lagen.
Zo waren de hertogen van Normandië sinds 1066 tevens koning van Engeland, die als heerser over Aquitanië en andere streken in het westen van Frankrijk ook leenman van de Franse koning was. En in het noordoosten trokken de Bourgondische hertogen zich niets aan van de Franse koning en werkten regelmatig samen met de Engelsen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De Honderdjarige Oorlog begon nadat in 1328 het huis Capet, dat vanaf de tiende eeuw over het koninkrijk Frankrijk had geregeerd, in mannelijke lijn was uitgestorven. De troon werd hierna opgeëist door zowel Filips van Valois, de oom van de overleden Franse koning Karel IV, als de Engelse koning Edward III, die een kleinzoon was van de in 1314 overleden Franse koning Filips IV en ook grote delen van Frankrijk bezat.
Na de verpletterende nederlaag bij Azincourt in 1415 zag het er voor de Fransen slecht uit
In het langslepende en in bepaalde periodes bijzonder bloedige conflict wisselden de krijgskansen regelmatig, maar na de verpletterende nederlaag bij Azincourt in 1415 zag het er voor de Franse troonpretendent bijzonder somber uit. De Engelsen heersten over vrijwel de gehele noordelijke helft en het zuidwesten van het huidige Frankrijk.
Bovendien woedde er een burgeroorlog, waarin de hertogen van Bourgondië zich tegen de Franse koning keerden. Filips de Goede van Bourgondië zorgde er in 1420 middels het Verdrag van Troyes voor dat de krankzinnig geworden Karel VI niet zou worden opgevolgd door zijn zoon Karel, maar door Hendrik V van Engeland.
Toen twee jaar later zowel Karel VI als Hendrik V overleed, werd de tien maanden oude Hendrik VI in naam koning van Engeland én Frankrijk. Maar dauphin Karel liet het er niet bij zitten en eiste eveneens de Franse troon op. Erg succesvol was hij aanvankelijk niet en de toekomst van het koninkrijk Frankrijk zag er heel somber uit. Totdat er ineens een even onverwachte als onwaarschijnlijke figuur opdook: Jeanne d’Arc.
Jeanne begon ‘stemmen’ te horen: het was duidelijk dat zijzelf heilig geloofde dat het haar taak was het Franse koninkrijk te redden
De streek rond Domrémy was door de Engelsen bezet en grensde aan het territorium van de Bourgondische hertogen. Het was zwaar omstreden gebied, en vermoedelijk in 1425 werd het dorp door Engelse troepen overvallen en platgebrand. De bevolking vluchtte naar een nabijgelegen dorp. Onder de angstige dorpelingen bevond zich de ongeveer 13-jarige Jeanne, de dochter van een relatief welvarende boer, die een van de dorpsoudsten van Domrémy was.
Jeanne was volgens de dorpelingen een gewoon meisje, dat hielp bij het spinnen en geregeld de koeien hoedde. Wel was ze buitengewoon vroom, zodat ze elke dag de mis bijwoonde en vaak ging biechten. Rond deze tijd begon ze ‘stemmen’ te horen. Hoewel ze over de identiteit van deze stemmen, en over de opdracht die zij haar gaven, verschillende verklaringen heeft afgelegd, was duidelijk dat zijzelf heilig geloofde dat het haar taak was het Franse koninkrijk te redden.
Een gewapende maagd redt het land
Er deden allerlei legenden de ronde, die inhielden dat als de nood het hoogst was een gewapende maagd het door oorlog verscheurde land zou redden. De heilsverwachting nam in de Middeleeuwen allerlei gedaanten aan, en uiteraard werd deze geuit in religieuze termen.
Nadat de 17-jarige Jeanne in 1429 een lokale graaf had overtuigd van haar missie, stuurde deze haar naar troonpretendent Karel. In Jeannes ogen was hij de legitieme koning van Frankrijk, wiens taak het was om de Engelsen te verdrijven. Om dit te kunnen doen zou hij eerst in Reims gekroond moeten worden, en gezalfd met de olie van Clovis, de eerste koning van Frankrijk, die zich rond 500 tot het christendom had bekeerd en alle Frankische stammen had verenigd.
Karel liet door hofdames onderzoeken of Jeanne wel echt maagd was
Aangezien Karels positie buitengewoon precair was, kon hij alle hulp gebruiken. Ook die van een eenvoudig boerentienermeisje in mannenkleding en met een jongenskapsel dat bijzonder goed kon paardrijden en zei dat ze de Maagd was en dat God haar gezonden had. Vermoedelijk wilde Karel haar alleen gebruiken voor propagandadoeleinden.
Om er zeker van te zijn dat ze niet door de mand zou vallen en hem in diskrediet zou brengen, liet hij door hofdames onderzoeken of ze wel echt maagd was. Daarna gaf hij hoge geestelijken de opdracht te kijken of ze er geen ketterse denkbeelden op na hield. Hierna kreeg Jeanne een korte, maar intensieve militaire training, waarbij bleek dat ze een natuurtalent was en met haar charisma over bijzondere leiderscapaciteiten beschikte.
Jeanne werd voorzien van een wapenrusting, een vaandel, enkele ervaren bevelhebbers en een klein leger, waarmee ze eind april 1429 naar Orléans trok. Deze stad werd al enige maanden door de Engelsen belegerd, maar na een week van verwoede strijd werd het beleg opgeheven en trokken de Engelsen zich terug.
Karel VII wordt gekroond en gezalfd in Reims
Deze klinkende overwinning, die de reputatie van ‘Jeanne de Maagd’ in één klap vestigde, werd gevolgd door een reeks kleinere successen in de Loire-vallei. Eind juni trokken Jeanne en Karel aan het hoofd van een leger naar Reims, dat diep in het Engelse territorium lag. De ene stad na de andere liep over naar het Franse kamp en op 17 juli werd Karel VII gekroond en gezalfd in de stad waar alle Franse koningen gekroond werden.
Nu haar voornaamste doel was bereikt, wilde Jeanne de strijd voortzetten en de Engelsen met geweld verjagen. Ze was steeds sterker gaan geloven in de legende die in korte tijd rond haar was ontstaan, en vond het onbegrijpelijk dat koning Karel aanstuurde op een compromisvrede. Deze begon op zijn beurt Jeanne steeds meer te zien als een obstakel, hoewel hij besefte dat ze enorm populair was onder de militairen en door grote delen van zijn volk werd gezien als de door de hemel gezonden redder.
Na een mislukte poging Parijs op de Engelsen te veroveren probeerde Karel haar daarom op een zijspoor te rangeren. Het kwam hem bepaald niet slecht uit dat Jeanne in mei 1430 bij Compiègne gevangen werd genomen door troepen van de hertog van Bourgondië, die haar kort daarna uitleverde aan de Engelsen. Karel stak geen poot uit om haar te redden en in maart 1431 begon in Rouen het proces tegen Jeanne.
Jeanne kleedde en gedroeg zich als man en zei bovendien stemmen te horen. Hierdoor werd ze gezien als ketter en heks
Omdat Jeanne zich als man kleedde en gedroeg, en bovendien stemmen zei te horen, werd ze gezien als ketter en heks. Het vonnis stond van tevoren vast, en op 30 mei 1431 werd de 19-jarige Jeanne levend verbrand op de Oude Markt van Rouen. De aanvankelijk zwakke en onzekere Karel VII groeide in zijn rol en ontpopte zich tot succesvol legerleider, die bovendien de Bourgondiërs wist over te halen hun bondgenootschap met de Engelsen te beëindigen.
Uiteindelijk wist hij in 1453 de Engelsen definitief te verslaan in de Slag bij Castillon, waarna die zich terugtrokken naar de streek rond Calais. Omdat hij zijn kroon te danken had gehad aan een vrouw die als ketter was verbrand, had Karel er inmiddels alle belang bij dat Jeannes reputatie opgepoetst werd. Vandaar dat hij in 1450 opdracht gaf tot nader onderzoek, waarbij veel getuigen alsnog werden gehoord. Zes jaar later leidde dat ertoe dat de kerk het vonnis van 1431 nietig verklaarde.
De rehabilitatie van Jeanne
Omdat zowel bij de rechtszaak tegen haar als bij de rehabilitatieprocedure de uitkomst van tevoren vaststond, dienen de uitgebreide verslagen hiervan – die de voornaamste bronnen over Jeannes leven en bliksemcarrière vormen – met grote behoedzaamheid gehanteerd te worden. Vandaar dat er veel vraagtekens blijven staan bij de exacte rol die zij heeft gespeeld. In hoeverre vocht ze zelf daadwerkelijk mee? Heeft ze zelf vijanden gedood? Hoe groot was de rol van de andere bevelhebbers? Hoe kon ze zoveel mensen overtuigen van haar goddelijke missie?
Waar echter niet aan kan worden getwijfeld, is dat ze met haar optreden het moreel van de ‘Fransen’ enorm opvijzelde en de positie van troonpretendent Karel geweldig versterkte. Ook is duidelijk dat ze weliswaar niets snapte van politiek en hofintriges, maar dat ze wel degelijk talent had voor oorlog voeren en dat haar enorme strijdlust bijdroeg aan de Franse overwinningen.
Hoe men haar ‘stemmen’ ook wil interpreteren, vaststaat dat Jeanne d’Arc een uitzonderlijke jonge vrouw was, die in uitzonderlijke omstandigheden een reeks doorslaggevende successen wist te boeken. Dit feit, gecombineerd met haar gruwelijke dood, levert nu al bijna zes eeuwen volop stof voor historici, romanciers en filmregisseurs, en maakt haar tot een ideaal symbool voor iedereen die behoefte heeft aan een uitzonderlijke heldin.
Meer weten
Een recente Franse biografie is Jeanne d’Arc. La politique par d’autres moyens (2006) van Jean Cluzel. Eind 2014 verschenen twee nieuwe Engelstalige biografieën: Helen Castor, Joan of Arc. A History en Kathryn Harrison, Joan of Arc. A Life Transfigured. Voor een recente geschiedenis van de Honderdjarige Oorlog, waarin de aandacht vooral gericht is op de gevolgen die deze had voor de gewone bevolking, zie David Green, The Hundred Years War. A People’s History (2014).
Over Jeanne d’Arc zijn talloze films en tv-series gemaakt, die over het algemeen de historische werkelijkheid behoorlijk geweld aandoen. Een enigszins geloofwaardige Jeanne werd in de CBS-serie Joan of Arc (1999) neergezet door Leelee Sobieski. In de film Messenger: The Story of Joan of Arc van Luc Besson (1999) is de historische context vrij acceptabel verbeeld, maar blijft de religieuze component onderbelicht. Betrekkelijk recent is Jeanne captive van Philippe Ramos (2011).
