In 2013 viert Amsterdam het begin van de aanleg van de grachtengordel, vierhonderd jaar eerder. De rijken hadden goed geld over voor een stuk grond op een mooie nieuwe locatie. Dat geld gebruikte de stad om ook arme immigranten binnen haar muren te halen.
Het moest een ‘cieraet’ voor de stad worden: de Derde Uitleg van Amsterdam, die in 1610 begon. Het aantal inwoners groeide hard: van een geschatte 30.000 rond 1580 naar ongeveer 100.000 rond 1620 en zo’n 200.000 aan het einde van de eeuw.
De Derde Uitleg moest een einde maken aan het ‘buitentimmeren’, de bouw van woningen buiten de stadsmuren. Daar was het leven goedkoper, en veel nieuwkomers probeerden er het hoofd boven water te houden. Maar het stadsbestuur moest er niets van hebben. Gebouwen buiten de muren hinderden de verdediging en bovendien liep Amsterdam zo allerlei belastinginkomsten mis.
De Derde Uitleg was ambitieus en de stad investeerde tonnen in openbare werken, zoals nieuwe verdedigingsmuren. Inkomsten moesten vooral komen uit de verkoop van nieuwe kavels, maar in de eerste jaren viel er weinig te veilen. Daardoor verkeerde de stad in het najaar van 1613 in financiële problemen.
Hoewel de nieuwe verdedigingswerken nog niet helemaal af waren, besloot het bestuur in november de oude haastig te slopen, om plaats te maken voor de voorname Herengracht. Vastgoed werd altijd geveild tussen kerst en Driekoningen, en de stad wilde niet nog een jaar wachten. Zo begon de aanleg van de grachtengordel, volgend jaar vierhonderd jaar geleden.
De nieuwe Heren-, Keizers- en Prinsengracht waren ontworpen voor de rijken. De oude stad was gemengd geweest, maar nu werden de sociale lagen uit elkaar gehaald. Voor armere lieden was er onder andere de nieuwe Jordaan, al was in de verbindingsstraten tussen de grachten plaats voor wat winkeliers en ambachtslieden.
Superchic en beroemd werd de Gouden Bocht in de Herengracht, waar de percelen extra diep waren. De Bocht ontstond met de Vierde Uitleg, vanaf 1656, toen de gordel vanaf de hoogte van de Leidsegracht verder tegen de klok in werd doorgetrokken.
Voor percelen van het laatste stuk van de Uitleg, de Plantage, was weinig interesse meer. Daardoor bleef het gebied opvallend groen. Tegelijkertijd bleven in de hele zeventiende eeuw flinke aantallen mensen illegaal buiten de stad wonen, waar het leven beter te betalen bleef.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
