Beelden van de industrialisatie roepen altijd gemengde gevoelens op. Mateloze bewondering voor de inventiviteit van de uitvinders, respect voor de ondernemers die met de nieuwe machines welvaart en werkgelegenheid wisten te creëren. Medelijden, maar ook respect voor de arbeiders (m/v) die deze machines – in gevaarlijke omstandigheden – moesten bedienen.
Met het ontstaan van de industrie werd de wereld – en Nederland – ingrijpend anders. In feite wijzigde er in de 150 jaar tussen pakweg 1770 en 1920 meer dan in alle eeuwen daarvoor. Europa veranderde van een agrarische, aristocratische en statische wereld in een stedelijke samenleving met een explosieve bevolkingsgroei en een enorme sociale, politieke en culturele vernieuwing.
Zonder stoom geen treinen, zonder behoorlijk staal geen behoorlijke rails of goede landbouwmachines, en zonder dynamiet geen tunnels dwars door de Alpen. Maar zonder datzelfde staal ook geen machinegeweren. Technische vooruitgang bracht niet alleen voorspoed. De Eerste Wereldoorlog was juist zo vernietigend dankzij de superioriteit van de Westerse beschaving.
Europa nam in deze jaren afstand van de rest van de wereld. Wat we tegenwoordig zien is een inhaalrace van landen als China en India. Achterblijvers als het Midden-Oosten en Rusland zijn ten dode opgeschreven, Geen wonder dat ze ons haten.
Je hoeft geen marxist te zijn om de simpele optelsom te maken: zonder industrie geen burgerij en geen proletariaat en zonder deze twee nieuwe groepen geen politieke partijen en ook geen democratie. Op wonderbaarlijke wijze lijkt permanente groei alleen te kunnen slagen in een min of meer democratische wereld.
Machines brachten niet alleen materiële voorspoed, maar ook goede en goedkope lectuur voor allen. Zonder de ingenieuze drukpersen geen kranten, geen boeken en geen politieke pamfletten. En die twee mannen die er in hun auto razendsnel vandoor gaan, hebben niet voor niets zo’n haast. Ze hadden vast een telefoontje gekregen. Tijd was opeens geld. Gelukkig waren horloges inmiddels betaalbaar geworden.
Nostalgie wekt de foto van de dorsmachine met de stoommachine. In Amerika en Europa maakten ze een zegetocht in de eerste helft van de twintigste eeuw. Als rugzaktoerist heb ik ze op het Griekse platteland van de jaren zeventig nog in werking gezien. De stoommachine was inmiddels vervangen door een handzame elektromotor. Symbolisch genoeg zag ik er in 2010 nog eentje. Als een stervende dinosauriër, lag hij op zijn kant in een greppel. Ook in Griekenland was de industriële revolutie inmiddels voltooid.
Het lijkt allemaal lang geleden, maar dat is heel relatief. Mijn vader (geboren in 1910) vertelde mij hoe zijn oudste zus al op twaalfjarige leeftijd in een Enschedese textielfabriek aan de slag moest. Aan een weefgetouw moest ze gebroken draden weer aan elkaar knopen en spoelen wisselen. Een twaalfjarig meisje blootsvoets tussen enorme machines. Dat detail van die blote voeten maakte op mij als welvaartsstaatkind (1954) nog de grootste indruk.
Misschien staat zij wel op de foto van de kinderen bij het weefgetouw. Dat meisje rechts, met dat gekke hoedje op: wat mij betreft is het Anna. Zij is immers ook op blote voeten. Geen wonder dat de socialisten zongen: ‘Voorwaarts, en niet vergeten.’ Jammer dat je dat niet veel meer hoort.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
