Uit het ruime aanbod van boekhandel Die Weisse Rose springen drie recente boeken naar voren. De boeken behandelen uiteenlopende thema’s, al zijn ze onderling verbonden door de hardnekkigheid waarmee Duitsers telkens weer proberen hun land en de Duitse geschiedenis een nieuwe richting te geven. Grootheidswaanzin en zelfkastijding liggen altijd dicht bij elkaar en geweld wordt niet geschuwd. Het zijn een studie naar een literair-politieke salon in München, een essaybundel over de Erinnerungsorte van de DDR en een compacte geschiedenis van de Rote Armee Fraktion.
Salon Deutschland van de literatuurhistoricus Wolfgang Martynkewicz geeft een gedetailleerde schildering van de literaire salon van het echtpaar Bruckmann. De succesvolle uitgever Hugo en zijn adellijke vrouw Elsa zijn vooral bekend omdat zij tot de eerste großbürgerliche aanhangers van Adolf Hitler behoorden. Elsa was een groot bewonderaar en bezocht al in 1921 Hitlers optredens. Ze zocht hem op in de gevangenis en samen met haar man deed ze de eindredactie van Mein Kampf. De Bruckmanns steunden Hitler financieel en brachten hem in contact met de culturele en economische elite van München.
Maar hoe konden deze exemplarische Bildungsbürger zo in de ban raken van de ‘barbaar’ Hitler? Martynkewicz probeert deze vraag te beantwoorden door diep in te gaan op de geestelijke en culturele ontwikkeling van de nationaal-conservatieve burgerij sinds de eeuwwisseling. Hij laat zien hoe de gasten in Elsa’s salon worstelden met de opkomst van de industriële massamaatschappij. Wat zou er van de Duitse beschaving overblijven in een wereld van massaproductie, nivellering en oppervlakkige massacultuur? Gasten als Hugo von Hofmannsthal, Ludwig Klages, Walter Rathenau, Karl Wolfskehl en Houston Stewart Chamberlain zochten het antwoord in min of meer dezelfde richting. Zij pleitten elk op hun eigen manier voor een wedergeboorte van de Duitse cultuur.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Tot 1914 konden deze gedachtespinsels zich nog in een politiek luchtledige ontwikkelen, maar de Eerste Wereldoorlog maakte een einde aan de unpolitische Duitsers. Aanvankelijk werd de oorlog enthousiast begroet als de weg naar nationale wedergeboorte, maar dood en verderf bleven de familie Bruckmann niet bespaard. Elsa’s lievelingsneef en Hölderlin-kenner Norbert von Henningrath sneuvelde bij Verdun. Elsa raakte daardoor in een depressie, waaruit ze pas ontwaakte door de stem van Adolf Hitler. Daarmee kwam de politisering van de Duitse bourgeoisie in een nieuwe en fatale fase. In Hitler zag zij de verlosser naar wie ze al sinds 1900 verlangde. Geist en Macht leken een perfect huwelijk te zijn aangegaan.
Het boek biedt een breed zicht op de meer mystieke kant van de Duitse cultuur. Wie het boek alleen leest om meer te weten te komen over Hitler als stamgast komt bedrogen uit. Het overgrote deel van het boek speelt zich af vóór zijn entree, en ook over zijn geregelde bezoeken krijgen we weinig te horen. Natuurlijk raakte Elsa net als veel van haar standgenoten diep teleurgesteld in de politiek van de nazi’s, maar als persoon bleef ze Hitler tot de laatste snik trouw. Omgekeerd was dat ook het geval: vanuit zijn bunker in Berlijn stuurde hij haar, attent als altijd, op 23 februari 1945 voor haar tachtigste verjaardag een pakje met koffie en andere lekkernijen.
De DDR was nog nooit zo populair als tegenwoordig. Maar de DDR bestaat alleen nog in de herinnering, en daarom kon een selectie van lieux de mémoire niet uitblijven. De gerenommeerde historicus Martin Sabrow heeft tientallen korte essays over het leven in de DDR gebundeld. In zijn inleiding beschrijft Sabrow de DDR als een Duitse dictatuur, maar ook als een leefomgeving waar 16 miljoen Oost-Duitsers een fatsoenlijk en normaal leven probeerden op te bouwen.
Sabrow gaat in op de vraag in hoeverre de DDR en het Derde Rijk vergelijkbaar zijn. Hier trapt hij, zoals meer historici, in een valkuil door te vragen naar de motieven van beide dictaturen. Het Derde Rijk was volgens hem per definitie misdadig, antisemitisch en genocidaal. Kortom, een Zivilisationsbruch. De DDR daarentegen zou ook onderdrukkend zijn, maar hier waren volgens Sabrow de intenties tenminste nog moreel acceptabel. De DDR streefde in de traditie van de communistische beweging ‘humane doelen’ na. Dit is een drogredenering. De communisten in de DDR hadden de definities van ‘humaan’ zo aangepast dat van enige relatie met de oorspronkelijke betekenis van dit begrip geen sprake meer was. Net als het nationaalsocialisme hield ook het communisme er een eigen definitie van goed en kwaad op na. Tachtig miljoen doden zijn het bewijs dat deze definities beslist niet ‘humaan’ waren.
Afgezien van deze tamelijk rammelende redenering is het een heerlijk boek geworden. Specialisten behandelen op luchtige, maar altijd degelijke manier de meest uiteenlopende thema’s. Van Antifaschismus, de Stasi, de Jugendweihe, de vakanties aan de Oostzee en de rijen voor de winkels tot het legendarische doelpunt van Jens Sparwasser tegen de Bondsrepubliek op het WK in 1974. Het boek is een aanrader voor iedereen die de DDR een warm hart toedraagt.
Het werk van Michael Sontheimer is aanzienlijk dunner dan de bekende studies van Aust en Kraushaar over de Rote Armee Fraktion, maar is juist daarom een goede inleiding op het thema. Sontheimer is geen onbekende in het linkse milieu. Hij was medeoprichter van het linkse dagblad Die Tageszeitung. Behalve op literatuur en archiefmateriaal baseert hij zich ook op gesprekken met ex-RAF-leden.
Sontheimer laat zien dat de RAF vanaf de allereerste actie, de bevrijding van Baader, niet meer was dan een ‘Bevrijd de guerrilla’-guerrilla. Hij provoceert met zijn stelling dat vanaf het prille begin op alle cruciale momenten geheime diensten uit Oost én West uitstekend op de hoogte waren van het doen en laten van de RAF. Bovendien weet hij aannemelijk te maken dat RAF-lid Verena Becker enkele decennia op de loonlijst heeft gestaan van de Duitse overheid.
Sterk is zijn kritische analyse van de discussie over de amnestie voor RAF-gevangenen. Sontheimer ziet hier terecht haken en ogen. Zo zijn lang niet alle gevangenen openhartig geweest over hun betrokkenheid bij de aanslagen. Kinderen van verschillende slachtoffers weten nog steeds niet wie hun vader heeft vermoord. De gemakzucht van justitie en politie is schokkend. Bewijsmateriaal is blijven liggen of zoekgeraakt. Rechters veroordeelden verdachten op basis van flinterdun materiaal. Sontheimer pleit ervoor dat de gevangenen en andere ex-RAF-leden eindelijk eens open kaart spelen. Alleen in ruil voor openheid zou amnestie op zijn plaats zijn. Een aanbevolen boek, zowel voor beginners als gevorderden met interesse voor de lotgevallen van de RAF.
Duitsers zorgen altijd weer voor verrassingen: beschaafde kunstliefhebbers die Hitler financieren, politici die uit naam van de menselijkheid hun eigen bevolking opsluiten en een domineesdochter die het vuur opent op weerloze voorbijgangers. Wie deze zaken overpeinst, komt bijna onvermijdelijk tot de conclusie dat Salon Duitsland toch wel erg veel weg heeft van Gekkenhuis Duitsland. En dat ondanks al die goede bedoelingen. Of kwam het nou juist door die goede bedoelingen?
Wolfgang Martynkewicz
Salon Deutschland: Geist und Macht 1900-1945
619 p. Aufbau Verlag,
€ 26,95
Michael Sontheimer
Natürlich kann geschossen werden: Eine kurze Geschichte der Roten Armee Fraktion
224 p. Spiegel,
€ 19,95
Martin Sabrow (red.)
Erinnerungsorte der DDR
619 p. Beck,
€ 29,90
