Hitler deed lettertype in de ban omdat het ‘te Joods’ was

Het Witte Huis wil het lettertype Calibri niet meer gebruiken omdat het te woke zou zijn. In de jaren dertig gebruikte de NSDAP vaak Fraktur in zijn propaganda, het gotische lettertype dat nog steeds geassocieerd wordt met het nazisme. Maar in 1941 maakte Hitlers partij een draai: het schrift werd verboden omdat het te Joods zou zijn.

Marco Rubio, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, wil dat zijn ambtenaren niet langer gebruikmaken van het lettertype Calibri. De vorige regering voerde dat schreefloze font in voor de officiële communicatie van diplomaten en overheidsinstanties, omdat het makkelijk leesbaar is voor burgers met een leesbeperking. Rubio noemt dat diversiteitsbesluit nu een ‘verspilde stap’ en wil een terugkeer naar het lettertype Times New Roman.

Dat discussies over lettertypes hoofdzaak kunnen worden, weten ze in Duitsland. Daar woedde decennialang een strijd over het gebruik van het ‘juiste’ schrift. De gotische letter Fraktur zou onlosmakelijk verbonden zijn met de Duitse nationaliteit, terwijl het modernere Antiqua ‘on-Duits’ werd genoemd. De typografische discussie duurde meer dan een eeuw, en eindigde pas toen de nazitop een van de lettertypen verbood.

Terwijl de meeste Europese landen in de loop van de zestiende eeuw overstapten op het Latijnse schrift Antiqua, bleven veel Duitse intellectuelen vasthouden aan de middeleeuwse Fraktur-letters. De stijlen bestonden naast elkaar, maar toen Napoleon in 1806 het Heilig Roomse Rijk ophief, werd dat een probleem. Duitse nationalisten gingen op zoek naar manieren om Duitse waarden uit te blijven dragen en inwoners van het uiteengevallen rijk te verbinden, en keken daarvoor ook naar taal en lettertypes.

De gotische Fraktur zou Duitse principes als soberheid uitdrukken, terwijl Antiqua oppervlakkig en on-Duits was. Volgens een invloedrijk werk uit 1910 zou Fraktur bovendien beter leesbaar zijn omdat het een compacter schrift had, gezonder was voor de ogen en de ‘kenmerken’ van de Duitse taal kon laten zien. De discussie werd tot in de hoogste rangen en standen gevoerd. Zo zou minister-president Otto von Bismarck cadeau gekregen boeken hebben geweigerd omdat ze in Antiqua waren geschreven: ‘Ik lees geen Duitse boeken in Latijnse letters!’

Ook aan het begin van de twintigste eeuw werd Fraktur sterk geassocieerd met Duits nationalisme. In de jaren dertig maakten de nazi’s gretig gebruik van het lettertype in hun propaganda, vertelt curator Tomas van den Heuvel van het Design Museum Den Bosch. ‘Toen de NSDAP in de jaren dertig aan de macht kwam, speelden veel bedrijven en schriftgieterijen daarop in door nieuwe lettertypes te maken. Het dictatorschap van Hitler gaf een impuls aan lettertypen die ze de “Gebrochene Grotesk” noemden. Fraktur werd ook wel “gebrochene Schrift” genoemd, want dat klonk Duitser dan het Latijnse fraktur.’

De nieuwe lettertypes combineerden de schreefloze en gotische letters. ‘Een bekend voorbeeld is de Tannenberg, vernoemd naar een slag in 1914 waarbij de Duitsers de Russen versloegen. Andere fonts kregen namen als National of Deutschland.’

Gotische letters werden veel op posters gebruikt. ‘Een verkiezingsaffiche uit 1932 laat goed zien hoe de NSDAP lettertypes inzette. De tekst “Wir wählen Hitler!” werd in Fraktur gedrukt, terwijl de letters van “Wir wählen Hindenburg!” Hebreeuws moesten lijken.’ Rijkspresident Von Hindenburg werd in antisemitische propaganda vaker afgeschilderd als onderdeel van een ‘Joods netwerk’. ‘Met alleen de lettertypes verkondigde deze poster al een antisemitisch-nationalistische boodschap.’

Toch woedde er ook na de machtsovername van de nazi’s een voortdurende richtingenstrijd over de lettertypes, zegt Van den Heuvel. ‘Sommigen beweerden heel stellig dat het gotische schrift overal gebruikt moest worden, anderen waren terughoudender. Verschillende ontwerpers, organisaties en propagandisten gebruikten verschillende lettertypen door elkaar, afhankelijk van hun doeleinden. Fraktur communiceerde een volkse “Duitsheid”, maar Antiqua communiceerde hoge cultuur en een verbinding met de klassieken. Schreefloze letters konden dan weer modern en technologisch werken.’

Hoewel de nazi’s Fraktur gebruikten voor hun propaganda en Adolf Hitler het op de omslag van de eerste druk van Mein Kampf zette, was de Führer zelf geen fan van het lettertype. In een toespraak in 1934 zei hij dat het niet goed paste in ‘dit tijdperk van staal en ijzer, glas en beton, van vrouwelijke schoonheid en mannelijke kracht, van opgeheven hoofd en uitdagende intentie.’

Hitlers imperiale ambities speelden daarbij ook een rol. ‘Over honderd jaar zal onze taal de Europese taal zijn. De naties van het Oosten, het Noorden en het Westen zullen, om met ons te communiceren, onze taal leren. De voorwaarde hiervoor: het schrift dat gotisch heet, wordt vervangen door het schrift dat we tot nu toe Latijn hebben genoemd.’

Hard bewijs ontbreekt, maar historici speculeren dat vooral zijn oorlogsaspiraties een rol speelden in Hitlers afkeer van Fraktur, vertelt Van den Heuvel. ‘Als je teksten in Fraktur drukt, kunnen mensen die niet in Duitsland opgeleid zijn dat moeilijk lezen. Als je heel Europa wil veroveren en overal propaganda wil maken, is die letter dus niet zo handig.’

In de archieven van de SS is ook een rondschrijven van SS-topman Heinrich Himmler uit 1939 gevonden waarin hij oproept Fraktur niet te gebruiken, gaat Van den Heuvel verder. Himmler noemde in die brief ook een andere, antisemitische reden om Fraktur te weren: de letter zou eigenlijk bedacht zijn door de Joden. Die claim klopt niet, maar werd in 1941 wel herhaald in een decreetdat het gebruik van Fraktur voortaan verbood.

‘Het is onjuist om het zogenaamde gotische schrift als een Duits schrift te beschouwen,’ schreef Hitlers privésecretaris Martin Bormann daarin namens zijn partijleider. ‘Het gebruik van Joodse letters door de overheid zal in de toekomst ophouden. Benoemingscertificaten voor ambtenaren, straatnaamborden en dergelijke zullen in de toekomst alleen nog in het standaardschrift worden uitgevoerd.’

‘Hitler besloot dat het Derde Rijk alleen nog maar Antiqua zou gebruiken, want Fraktur zou gebaseerd zijn op “Schwabacher Judenlettern”,’ zegt Van den Heuvel. ‘Ironisch genoeg was het logo van de NSDAP bovenaan die brief nog wel in Fraktur gedrukt.’ In het restant van de oorlog werden officiële Duitse publicaties in Antiqua gedrukt. ‘Maar het gotische lettertype verdween niet overal. Sommige drukkers hadden bijvoorbeeld alleen die letters liggen en konden de switch niet meer maken.’

Ondanks het verbod en de afkeer van Hitler, bleef het nazistische verleden na de oorlog aan Fraktur kleven. Het besmette schrift verdween grotendeels uit de publieke ruimte, maar sommige extreme partijen en neonazi’s bleven het omarmen als hun lettertype. ‘Wanneer radicaal-rechtse groepen nu teruggrijpen op het gotische schrift is dat vaak bedoeld als provocatie of uiting van toewijding naar de in-groep. Sommige neonazi’s verwijzen bijvoorbeeld zijdelings naar nazi-symbolen zonder direct tegen het Duitse verbod op zulke symbolen in te gaan. De vlag met de tekst Deutschland, meine Heimat heeft de kleuren van het Duitse keizerrijk en nazi-Duitsland, een adelaar die als symbool voor het Derde Rijk gold en een IJzeren Kruis in plaats van een hakenkruis. De gotische letter vervult op die vlag een vergelijkbare functie.’