Historici reageren verrast en positief op de toespraak van Mark Rutte tijdens de jaarlijkse Nationale Holocaust Herdenking in Amsterdam. Wij spraken drie historici over de excuses die de premier maakte voor de houding van de Nederlandse overheid tijdens de Jodenvervolging. ‘Veel slachtoffers en nabestaanden zullen dit niet hebben verwacht’.
‘Nu de laatste overlevenden nog onder ons zijn, bied ik vandaag namens de regering excuses aan voor het overheidshandelen van toen.’ Premier Mark Rutte bood zondag zijn excuses aan voor de houding van de toenmalige Nederlandse regering ten aanzien van de Jodenvervolging, en oogstte daarmee veel lof.
‘Dit excuus komt als een complete verrassing’, aldus Johannes Houwink ten Cate, emeritus hoogleraar Holocaust- en Genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Mede door die onverwachtheid vallen de excuses zo goed. Het is wat aan de late kant, maar dit was natuurlijk het uitgelezen moment. Het is 75 jaar geleden, en het laatste kroonjaar voor de verkiezingen.’ Ook Peter Romijn, directeur onderzoek aan het Nederlands Instituut voor oorlogs-, holocaust-, en genocidestudies (NIOD), was verrast. ‘Veel slachtoffers en nabestaanden zullen dit niet hebben verwacht.’
Toegevoegde waarde
Veel nabestaanden zijn opgelucht en blij met de excuses van de regering. Wat is, 75 jaar na dato, precies de toegevoegde waarde van een dergelijke verontschuldiging? ‘Ik was vroeger geen voorstander van het maken van excuses voor gebeurtenissen waar je zelf geen invloed op hebt gehad’, vertelt Houwink ten Cate. ‘Die mening heb ik inmiddels bijgesteld, want met dit soort excuses rehabiliteer je de slachtoffers en nabestaanden. Je geeft hen erkenning. Zoals Immanuel Kant zei: we moeten repareren aan de samenleving wat we kunnen. Dit is een stap in die richting.’
Henri Beunders, historicus en hoogleraar Ontwikkelingen in de Publieke Opinie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, sluit zich daarbij aan. ‘Een gebaar als dit kun je vergelijken met Willy Brandts knieval van Warschau in 1970. Een gebaar dat bedoeld is om als samenleving vooruit te kunnen.’
‘We stellen eisen aan de normen waaraan de overheid moet voldoen om burgers te beschermen,’ zegt Romijn. ‘Rutte geeft nu toe dat die normen tijdens de bezetting niet gehaald zijn. De waarde daarvan is tweedelig: het is een excuus en erkenning richting de slachtoffers en nabestaanden, maar ook een aansporing om na te denken over wat de overheid dan wél moet doen om zijn burgers te beschermen.’
Dat roept de vraag op of Rutte in zijn rede niet in had moeten gaan op wat de regering precies anders had moeten doen. Had hij moeten zeggen waar de regering steken had laten vallen? Romijn vindt van niet. ‘Als Rutte op dergelijke details in zou gaan, zou de discussie over de historische feiten het excuus overwoekeren. De kracht van het excuus gaat daarmee verloren. Het is aan ons als historici om over die details en de achterliggende oorzaken na te blijven denken. Ruttes toespraak betekent dat de overheid niet langer ontkent dat het te weinig gedaan heeft tijdens de oorlog, en daarmee worden de parameters van de historische discussie verlegd.’
Age of Apology
De excuses van de overheid passen in de huidige tijdsgeest, vindt Beunders. ‘De ervaring van slachtoffers is centraal gaan staan in de publieke opinie. De focus is verschoven van de daders naar de slachtoffers, en het maken van excuses past bij die verschuiving. Dat zie je bij de Jodenvervolging, maar ook bij bijvoorbeeld het slavernijverleden.’
‘We leven in de Age of Apology, om met de Amerikaanse historicus Mark Gibney te spreken,’ stelt Houwink ten Cate. ‘Willy Brandt maakte zijn beroemde knieval in Warschau en Paus Johannes Paulus II maakte excuses voor allerlei gebeurtenissen in het verleden, van de kruistochten in de Middeleeuwen tot de passiviteit van katholieken tijdens de Holocaust.’
‘Het is wel belangrijk dat we het onderscheid maken tussen een excuus als dit en een schuldbekentenis’, eindigt Beunders. ‘Dat is een belangrijk verschil. Een schuld moet je compenseren, terwijl een excuus van één kant komt. Rutte biedt namens de regering zijn excuses aan, en het is aan slachtoffers en nabestaanden om dat te accepteren of niet.’
