‘Als wij goudvissen zijn’, zegt Tom Holland terwijl hij met zijn handen een vissenkom vormt. ‘Dan is het water waarin we zwemmen christelijk.’ Zo omschrijft de Britse auteur de boodschap van zijn boek Heerschappij. In een hotellobby in Amsterdam spreekt Holland over de alomvattende invloed van het christendom op de westerse wereld, de absurditeit van het kruis als symbool en de katholieke ideeën achter The Lord of the Rings.
‘Ik heb zolang in de Oudheid geleefd, er zoveel over nagedacht en geschreven, dat ik de tegenwoordige tijd soms als vreemd beschouw. Het is alsof ik verkeerdom door een telescoop kijk,’ antwoordt Holland op de vraag waarom hij zijn boek schreef. ‘Ik wilde het veranderingsproces van het Westen ontwaren. Dat me dat van Jezus’ kruisiging tot de dag van vandaag zou brengen, wist ik nog niet toen ik begon.’
Holland schreef geen alomvattend naslagwerk van het christendom waarin iedere paus of heilige voorbijkomt, maar laat zien wat er revolutionair en transformerend is aan deze religie. Hij begint zijn geschiedenis met de kruisiging van Christus en de eigenaardigheid van het kruis als christelijk symbool. ‘Het kruis is waarschijnlijk het meest herkenbare culturele symbool dat de mensheid ooit heeft bedacht. Volgens mij zijn we daarom ongevoelig geworden voor de betekenis die het ooit had. Als we onze benen breken zien we een geruststellend rood kruis op de ambulance die ons te hulp schiet. Maar ik ben afgereisd naar een plaats in Irak waar mensen letterlijk gekruisigd zijn en daar besefte ik hoe beangstigend het beeld van het kruis moet zijn geweest. De manier waarop dat is veranderd, is tekenend voor het christendom.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Tekst loopt door onder de afbeelding
Holland beschrijft de geschiedenis van het christendom in drie delen: Oudheid, christenheid en moderniteit. Om in de christelijke numerologie te blijven heeft ieder deel zeven hoofdstukken, die elk bestaan uit drie delen. Ieder hoofdstuk begint met een verhaal dat als kapstok dient voor een breder thema. ‘Het zijn immers verhalen die het christendom zo succesvol hebben gemaakt. Dat wordt door intellectuelen, die meer geïnteresseerd zijn in ideeën, doctrines en theologie, gemakkelijk over het hoofd gezien.’
De verhalen over het christendom zijn beeldend geschreven. Zo werd Paulus, de apostel die een belangrijke rol speelde in de vroege verspreiding van de religie, volgens Holland niet slechts beïnvloed door het Jodendom, maar was hij ‘doordrenkt met de Thora’, en schrijft hij over een gesprek tussen kardinaal Cajetanus en reformator Luther alsof hij er zelf bij was: ‘Cajetanus sprak de lange, magere man die voor hem stond hartelijk toe, als een vader zijn zoon.’ Hij schuwt ook grafische anekdotes niet om zijn overzichtswerk boeiend te houden: ‘Een boer (…) droomde dat een zwerm bijen zijn anus binnenging en hem de ongerechtigheden van de geestelijkheid onthulde.’
Alles is christelijk
Holland heeft een ambitieus doel met zijn boek, beaamt hij. ‘Ik wilde onderzoeken hoe wij in het Westen geworden zijn wie we zijn, en waarom we denken zoals we denken.’ Alles om ons heen is in essentie christelijk, is zijn conclusie. ‘Liberalen, progressieven, protestanten, ze vertellen allemaal hetzelfde verhaal, maar op verschillende manieren.’ Zelfs wanneer we ons actief afzetten tegen religie ontsnappen we er niet aan: ‘Ook het secularisme is door en door christelijk, want het gaat uit van het bestaan van religie.’
Hij schuift naar voren in zijn stoel als hij over een andere schrijver begint: J.R.R. Tolkien, auteur van The Lord of the Rings. Volgens Holland ligt een fundamenteel christelijk idee aan de basis van het bestverkopende boek van de twintigste eeuw. ‘Het was een christelijke reactie op de tragedies van Eerste en Tweede Wereldoorlog. Het verhaal betoogt dat macht iets is wat moet worden verworpen, iets dat je moet opgeven, zoals Jezus dat deed aan het kruis.’
Het is een van de vele voorbeelden waarmee Holland de alomvattende invloed van het christendom beargumenteert. Zo betwijfelt hij of bondskanselier Angela Merkel de Duitse grenzen zou hebben geopend voor een miljoen vluchtelingen als ze niet was gevormd was door het beeld van de barmhartige Samaritaan, die een gewonde langs de weg hielp. Zelfs Islamitische Staat komt volgens hem voort uit de denkwereld van het christendom. ‘De groepering is antiwesters, maar moslims van eeuwen geleden zouden deze vorm van islam niet herkennen. Net als protestantse fundamentalisten zijn aanhangers van Islamitische Staat namelijk gevormd door waar ze zich tegen afzetten, het christelijke Westen.’
Reformatio’s
Het transformerende karakter van het christendom speelt een belangrijke rol in Hollands boek. Hij stelt dat de Reformatie past binnen een lange traditie van veranderingen binnen deze religie: reformatio’s. ‘Dat begon met de ineenstorting van de Romeinse macht in het Westen. Christelijke theologen moesten uitleggen hoe dit had kunnen gebeuren, dus construeerden zij een nieuw model waarin de kerk verbonden was met de goddelijke wereld in plaats van de menselijke. Een dergelijke reformatio moest de maatschappij herstructureren. De samenleving moest daarmee zijn zonden wegwassen en herboren worden.’
De veranderingen in het christendom worden volgens Holland gedreven door tegenstellingen. Als voorbeeld noemt hij slavernij en het abolitionisme. ‘De Bijbel ontkent het bestaan van slavernij niet. Het wordt in de heilige schrift gezien als iets slechts, maar dat geldt ook voor ziekte, honger en armoede. Het zijn gewoon omstandigheden die bij het leven horen. Protestanten begonnen in de achttiende eeuw bezwaar te maken tegen slavernij, deels omdat die in de Atlantische wereld raciaal was geworden. Dat betekende namelijk dat een protestantse slaveneigenaar zichzelf ervan van moest overtuigen dat Afrikanen van nature slaaf waren. Dat ging in tegen alles wat het christendom leerde. Daarom namen de protestanten aan dat de bijbel slavernij wél veroordeelt.’
De vierde grote reformatie in de westerse geschiedenis zijn de sixties, maar we zitten er nog te dicht op om dat te zien.
Holland ziet drie grote reformaties: de Gregoriaanse hervorming in de elfde eeuw, de Reformatie in de zestiende en de Verlichting in de achttiende. ‘Al denk ik dat er nog een vierde is: de sixties. We zitten er nog te dicht op om deze periode op die manier te zien of te benoemen, maar als je denkt aan de snelheid waarmee dingen destijds veranderden is het logisch. Dingen die vóór de sixties illegaal waren zijn nu zo legaal dat je de wet overtreedt wanneer je er tegen bent. De veranderingen uit die tijd, zoals de strijd tegen rassenscheiding, komen voort uit christelijke impulsen. Martin Luther King kun je zien als doper in dit proces.’
Op de schoot van vrouwen
Terug naar het belang van verhalen. Holland eindigt zijn boek met zijn peettante, die hem grootbracht met het christelijk geloof: ‘Ik schrijf in dit boek veel over kerken, kloosters en universiteiten, maar daar is het grootste deel van de christenen niet gevormd. (…) De christelijke revolutie is vooral tot stand gekomen op de schoot van vrouwen.’
Holland neemt een laatste slok van zijn koffie en licht die conclusie toe: ‘Wanneer je over de Inquisitie, kruistochten en kolonisatie schrijft is het belangrijk te onthouden dat het christendom zich manifesteert als iets wat je als kind absorbeert. Je ademt het in. Je leert het van je ouders of leraren, en zelfs wanneer je wordt opgevoed door atheïstische ouders absorbeer je christelijke waarden wanneer je opgroeit in een westerse maatschappij. Je kunt daar niet buitenstappen, ook ik niet. Ik vond het belangrijk dat ik mijzelf en mijn lezers eraan herinnerde dat dit uiteindelijk een persoonlijk boek is waarin ik objectief probeer te zijn, maar bij dit onderwerp is het onmogelijk neutraal te blijven, want de vissenkom waarin we zwemmen is gevuld met christelijk water.’
Heerschappij: Hoe het christendom het Westen vormde
Tom Holland, Athenaeum Boekhandel 640p. € 29,99
