Vijf jaar lang heeft classicus Wolther Kassies gewerkt aan een integrale vertaling van de Historiën van Herodotus, die ook wel de ‘vader van de geschiedschrijving’ wordt genoemd. Het hoofdthema van dit veelomvattende werk uit de vijfde eeuw v.Chr. bestaat uit de conflicten tussen Grieken en niet-Grieken. Herodotus heeft ons volgens Kassies nog veel meer te bieden: godsdienst, huiselijke scènes en de onontkoombaarheid van het lot – Herodotus laat het als begaafd verteller allemaal niet ongemoeid. ‘Voor veel barbaroi en hun instellingen, zeden en gebruiken heeft Herodotus grote bewondering.’
Waarom zijn de Historiën nu nog relevant?
‘In de eerste plaats is Herodotus, afgezien van de vraag over relevantie, gewoon boeiend om te lezen en mijn vertaling daarmee hopelijk ook. Ik probeer daarin mensen steeds te verleiden om verder te lezen. Ik vind daarnaast dat Herodotus een enorm veelzijdige toegang tot de antieke wereld geeft. Hij spreekt over de grote geopolitieke verhoudingen tussen Perzië, Griekenland en Egypte. Hij geeft een duidelijk idee van wat de Grieken in de wereld zagen en hoe zij tegenover de wereld stonden.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Welke kritiek is er op Herodotus geweest?
‘De onoverzichtelijkheid is altijd al een struikelblok geweest. Herodotus laat zich bij ieder onderwerp afleiden van zijn hoofdweg. Op sommige momenten denk je: “Maar daar hadden we het helemaal niet over.” Dat maakt het omvangrijke geheel lastig te overzien. Michel Buijs, die de aantekeningen heeft verzorgd, reikt de lezer daarbij de helpende hand. Zijn aantekeningen herinneren de lezer soms even aan de grote lijn.
Daarnaast wordt Herodotus bekritiseerd omdat hij pro-Atheens was. Dat wordt door het werk heen duidelijk. Maar wij zijn eigenlijk nog steeds pro-Atheens, nietwaar? We koesteren datzelfde sentiment. De Atheners hebben hun verdiensten ongetwijfeld overdreven, maar ze hebben toch een heel belangrijke rol gespeeld.
Bij Thucydides vind je een verder impliciete kritiek op Herodotus. Herodotus neemt in zijn werk heel veel kleine, in de persoonlijke sfeer spelende, verhalen op. Die moet je natuurlijk niet allemaal als historisch beschouwen, daar zit veel versiering en fictie in. Thucydides zegt, heel zelfbewust: “Laat andere mensen maar het verhaaltjesachtige bestuderen.” Daarmee doelt hij op Herodotus. Zelf wil Thucydides iets brengen wat een ktèma eis aei, een eeuwig bezit, zal zijn.’
‘De Atheners hebben hun verdiensten ongetwijfeld overdreven, maar ze hebben toch een heel belangrijke rol gespeeld.’
Wat zijn uw favoriete passages?
‘De grote verhalen, zoals van Marathon, zijn heel typerend voor hoe de mensen in Griekenland tegen hun eigen verleden aankeken en de trots die ze daarin hadden. Toch vind ik de kleine, huiselijke scènes, waar kritiek op is geweest, juist heel mooi. Een in het oog springend voorbeeld is het verhaal van de Korinthische vrouw Labda, die een kind krijgt. Ze is uitgehuwelijkt aan een man van mindere stand en daarmee eigenlijk een schande voor de familie. Maar er zijn twee orakels die voorspellen dat het kind van Labda de macht in Corinthe zal krijgen. De tien belangrijkste mannen van de belangrijkste familie van Corinthe, de Bacchiaden, gaan naar het huis van Labda met het plan om het kind om te brengen. Labda ontvangt de tien mannen, maar denkt dat ze gekomen zijn om de vader en moeder geluk te wensen. Ze haalt het kind tevoorschijn en geeft het aan de eerste man. Dan begint het kind te lachen. De man geeft het kind door aan de tweede en zo gaat het alle tien mannen langs. Tenslotte komt het terug bij de moeder en gaan de heren naar buiten. Daar staan ze te ruziën: “Jij had het tegen grond moeten gooien.” Labda heeft het geruzie daarbuiten gehoord en verstopt het kind in een kist. De mannen komen weer binnen en vragen naar het kind, maar dat is er niet meer. Dan gaan ze onverrichter zake weg, het kind is gered. Dat vind ik prachtig. Een cineast zou hier een korte film van kunnen maken.’
Welke rol spelen vrouwen in de Historiën?
‘Herodotus ziet duidelijk de invloed die vrouwen hadden. Denk aan Atossa, de vrouw van Darius, en de verschillende vrouwelijke koningen van Egypte in boek twee. Verder zijn de zus van de Perzische koning Cambyses, de dochter van Polycrates, de tiran van het Griekse eiland Samos, en de zojuist genoemde Labda van belang. In het algemeen waren vrouwen in de wereld van toen objecten. Herodotus laat ons de uitzonderingen zien, de vrouwen in zijn werk spelen vaak een heel zelfstandige rol.’
In hoeverre was het voor een Griek gewoon om verre reizen te maken? Heeft Herodotus de landen die hij beweert te hebben aangedaan ook daadwerkelijk bezocht?
‘Grieken waren halverwege de vijfde eeuw v.Chr. al enorm mondiaal georiënteerd. De grote kolonisatiebeweging was allang geweest. Je moest wel bemiddeld zijn om met een doel als dat van Herodotus te reizen. Ik geloof dat hij rijk was en ook wel hulp gehad heeft, maar in ieder geval een groot deel van de reizen gemaakt heeft.
Zo heb ik de indruk dat hij zeker in Egypte is geweest. Hij benadrukt vaak dat hij met priesters gesprekken voerde en dat ze hem dingen vertelden over het verleden, hun cultuur en hun godsdienst. Als je de beschrijvingen van het tegenwoordige Bulgarije, toenmalig Thracië, neemt, kun je concluderen dat hij daar waarschijnlijk ook geweest is. Klein-Azië kende hij zeker, net als het vasteland van Griekenland. In Italië heeft hij deelgenomen aan de stichting van de Griekse kolonie Thourioi in 444 v.Chr, ten tijde van Pericles.’
‘Grieken waren halverwege de vijfde eeuw v.Chr. al enorm mondiaal georiënteerd.’
Hoe positioneert Herodotus zichzelf door zijn werk heen als verteller? Is hij kritisch?
‘De verteller Herodotus komt heel zelfbewust over. Hij verzekert zijn lezer ervan dat hij heus wel kritisch genoeg is tegenover tradities, terwijl hij het toch de moeite waard vindt om ze te vertellen. Hoewel hij selectief is, laat hij niet alles weg waar hij het niet mee eens is. Soms presenteert hij de lezer verschillende versies van een geschiedenis. Dat komt natuurlijk wel bij meer historici voor, dat ze de waarheid niet meer kunnen achterhalen, of geen gelegenheid hebben om er verder onderzoek naar te doen. Dat vind ik een interessant gegeven. Herodotus zegt er dan ook bij dat hij het van horen zeggen heeft en geeft aan wat hij er wel en niet van gelooft.
Voor hem vind ik het verder heel typerend dat hij niks van het superioriteitsgevoel heeft dat je bij latere Grieken ziet. Hij noemt niet-Grieken wel barbaren, barbaroi, maar dat is bij hem geen minachtende term. Voor veel van die barbaroi en hun instellingen, zeden en gebruiken, waar hij uitvoerig aandacht aan besteedt, heeft hij ook grote bewondering.
Herodotus ziet in dat het terugslaan van de Perzen een geweldige overwinning was voor Griekenland. De slagen bij Marathon, Salamis, Thermopylae en Plataeae zijn voor hem hoogtepunten. Je moet bedenken dat er in zijn tijd nog mensen leefden die die gebeurtenissen hadden meegemaakt. Desondanks staat hij niet onkritisch tegenover de Grieken en de manier waarop ze dingen hebben aangepakt. Over de Ioniërs oordeelt hij bijvoorbeeld dat hun opstand eigenlijk een onbegonnen werk was. Ze konden namelijk heel even succes boeken door Sardes in te nemen, maar dat was het dan ook. Daarna werden ze teruggeslagen en kwam de onderdrukking gewoon terug. Herodotus geeft duidelijk te kennen dat het een zinloze onderneming was, dat ze zich beter bij de feiten hadden kunnen neerleggen.’
Welke rol spelen godsdienst, orakels en de goden in zijn werk?
‘De vraag stellen is haar beantwoorden. Orakels zijn in grote aantallen aanwezig, dat is voor hem echt realiteit. Voorspellingen neemt hij serieus en haalt hij heel graag aan. Voor Herodotus staat het menselijk leven onder leiding van een goddelijke almacht, die hij niet nader definieert. Hij heeft het over hoi theoi (de goden), to theion (het goddelijke) of ho theos (de godheid), daar mag de lezer zelf invullen wat hij wil. Hij ziet in dat de mens meestal niet gevoelig is voor waarschuwingen. Dat is nogal paradoxaal. Het lot is onontkoombaar, maar toch krijgt de mens aankondigingen. Bij die onontkoombaarheid lijkt dan ook te horen dat de mens zo dom is om waarschuwingen in de wind te slaan.’
Op vrijdagavond 5 april vindt in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden de boekpresentatie plaats.
